(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Montgomeryshire section (Vol 1) - Pages  290 - 303

See main project page

Proof read by Maureen Saycell (May 2008)

Chapels below;

• (Continued) MACHYNLLETH
• ABERHOSAN (with translation)
• DYLIFE  (with translation)
• PENEGOS (with translation)

 

---

Pages 290 - 303

290

(Continued) MACHYNLLETH

a chedwid ysgolion yn yr holl leoedd y boreu, a chyfarfod gweddi yn yr hwyr, neu bregethu pan y gellid cael pregethwr. Aeth yr addoldy yn y dref yn rhy fychan, a phenderfynwyd cael un newydd, yr hwn a adeiladwyd yn y flwyddyn 1824. Ni fwriedid ar y cyntaf i'r draul fod yn fwy na £700, ond aeth yn agos i £1,200, ond yr oedd ar y pryd y capel goreu a feddai yr enwad yn ngogledd Cymru. Teithiodd Mr Morgan lawer i gasglu ato, a bu yn llwyddianus iawn, a thalwyd cryn swm gan yr eglwys ei hun.

O gylch yr amser yma, drwy ryw amgylchiadau, cyfododd teimladau anghysurus rhwng Mr Morgan a rhai o'i gyfeillion yn yr eglwys. Nid yw yn perthyn i ni ymholi ar bwy yr oedd y bai, yn ddim pellach mynegi y ffaith ofidus. Disgwylid y buasai teimladau yn iachau, ac ymddangosodd arwyddion o hyny tua'r flwyddyn 1827, pan y derbyniodd Mr Morgan alwad o'r Drewen, Sir Aberteifi. Perswadiwyd ef i wrthod cydsynio, gan y tybiai llawer mai awel ydoedd a  heibio yn fuan; ac aeth pethau yn mlaen yn weddol dros rai blynyddau ; ond nid oedd y teimladau wedi cwbl iachau. Wrth ganfod sefyllfa pethau, rhoddodd Mr Morgan r eglwys i fyny, a symudodd i Manchester yn niwedd y flwyddyn 1836. Cynhaliwyd cyfarfod ar yr achlysur o'i ymadawiad yn yr addoldy yn Machynlleth, Tachwedd 9fed, i weddio am ei lwyddiant yn ei faes newydd. Ar ddiwedd y cyfarfod, cyflwynwyd anrheg o £28 iddo fel arwydd o'u parch; ac estynwyd iddo y llythyr canlynol : -

" MACHYNLLETH, Tachwedd 9fed, 1836.

Gan yr ymddengys fod Rhagluniaeth yn trefnu i'n cyfaill Parchedig Mr Morgan symud i weinidogaethu i gangen arall o eglwys Crist, yr ydym yn teimlo yn rhwymedig i grybwyll, yn wyneb ei ymadawiad, ei fod wedi llafurio yn egniol a ffyddlon yn ein mysg am ddwy ar hugain o flynyddau ; ac i gydnabod ein bod ni a'n plant wedi derbyn addysg a chysur mawr oddiwrth ei gyfeillach a'i weinidogaeth ; ac yr ydym yn unol ac yn gwresog obeithio ar iddo fod yn fwy-fwy defnyddiol a dedwydd hyd derfyn ei oes.

• ROBERT PETER, Diacon, Machynlleth.
• HUGH PUGH, Machynlleth.
• PETER ROWLAND, Diacon, Machynlleth.
• DAVID MORGAN, Machynlleth.
• EDWARD MORGAN, Diacon, Machynlleth.
• JOHN LEWIS, Machynlleth.
• JOHN DAVIES, Glasbwll.
• JOHN JONES, Machynlleth.
• DAVID THOMAS, Diacon, Machynlleth.
• THOMAS ROWLAND.
• DAVID DAVIES, Aberhosan.
• WILLIAM WILLIAMS, Aberhosan.
• DAVID PUGH, Glasbwll.
• EDWARD EDWARDS, Pennal.
• JOHN PETER, Diacon, Machynlleth.*"

Er i Mr Morgan fyned ymaith, yr oedd y chwerwedd ar ol ; a chyn pen chwe' mis, torodd y rhwygiad allan yn weithredol. Am achosion yr ymraniad yma nid awn yn awr i ymofyn ; ond y mae yn fwy na thebyg gallesid, gyda graddau o bwyll, a goddefgarwch, a hunan-ymwadiad, ragflaenu, fel y gellid rhagflaenu y rhan fwyaf o ymrafaelion eglwysig ;

* Dysgedydd,1836. Tudal, 385.

291

ond y mae yn llawer iawn haws dyweyd pa fodd y dylesid ymddwyn mewn amgylchiad dyrus ar ol iddo fyned heibio nac iawn ymddwyn pan ynddo. Y Duc Wellington, onide, a ddywedodd unwaith " mai prin yr oedd yn deg beirniadu brwydr ar ol iddi fyned heibio."

Er fod cysylltiad Mr Morgan eglwys wedi ei dori rai misoedd cyn yr ymraniad, etto yr oedd ei gydymdeimlad ef a'r cyfeillion a ymadawodd a chapel y Graig; oblegid daeth ef yma i'w corffoli yn eglwys Annibynol, ac yr oedd gweinidogion y gogledd gan mwyaf yn eu cefnogi ; ond yr oedd gweinidogion Sir Aberteifi gan mwyaf yn ffafrio y rhai a arosasant yn nghapel y Graig.

Bu yr eglwys yn y Graig am fwy na dwy flynedd heb weinidog ar ol ymadawiad Mr Morgan, hyd nes yn 1839 y rhoddasant alwad i Mr Samuel Edwards, yr hwn oedd yn weinidog yn Ceidio, Llaniestyn, a Tydweiliog, Sir Gaernarfon. Cymerodd Mr Edwards ofal yr eglwys a'r canghenau yn y Glasbwll, Soar, a'r Dderwenlas ; a pharhaodd i lafurio iddynt oll gyda derbyniad mawr hyd 1853, pan y darfu ei gysylltiad a'r eglwys yn y dref ; ond erys i lafurio yn ddiwyd yn y tri lle olaf a enwyd.

Galwodd y cyfeillion a aethant allan y lle y cyfarfyddent ynddo i addoli yn Salem ; a chyn hir, ar ol eu corffoliad yn eglwys, rhoddasant alwad i Mr John Parry, myfyriwr o Athrofa y Drefnewydd, i fed yn weinidog iddynt. Urddwyd ef Tachwedd 9fed, 1837. Traddodwyd y gyn-araeth gan Mr E. Davies, Trawsfynydd. Derbyniwyd cyffes gweinidog ieuangc gan Mr C. Jones, Dolgellau. Dyrchafwyd yr urddweddi gan Mr S. Roberts, Llanbrynmair. Anerchwyd y gweinidog gan Mr M. Jones, Llanuwchllyn ; a'r eglwys gan Mr D. Williams, Llanwrtyd. Yr oedd yn bresenol hefyd - Meistri D. Price, Penybontfawr ; E. Griffiths, Llanegryn ; E. Evans, Abermaw ; T. Griffiths, Bethel ; L. Everett, Llanrwst ; H. Morgan, Samah ; Roberts, Llanbrynmair ;J. Williams, Dinas ; R. Jones, Aberhosan ; ac E. Thomas, Dolgellau. Cynhaliwyd y gwasanaeth yn muarth yr Herbert Arms. * Yr oedd yr adeg hono yn adeg fywiog iawn ar grefydd, a Mr Parry yn llawn o ysbryd y diwygiad, fel yr oedd golwg lewyrchus ar yr achos. Adeiladwyd capel newydd, yr hwn a alwyd Salem. Costiodd tua £300; ac yr oedd yr ardreth arno, a'r tai cysylltiedig, yn £10 yn flynyddol. Agorwyd of Mehefin 22ain a'r 23ain, 1840. Cyn diwedd y flwyddyn hono, derbyniodd Mr Parry alwad o'r Wern a Harwd, lle y symudodd. Yn niwedd 1840, derbyniodd Mr John Howes, yr hwn a urddasid ddwy flynedd cyn hyny yn Llansantffraid, alwad gan eglwys Salem ; a bu yno nes yr ymfudodd i America yn Ebrill 1842. Wedi bod flwyddyn heb weinidog, rhoddasant alwad i Mr Mathew Lewis, gwr ieuangc o Lanidloes ; ac urddwyd of Mehefin 21ain a'r 22ain, 1843, yn nglyn a Chymanfa Sir Drefaldwyn, a gynhelid yn Salem y flwyddyn hono. Pregethwyd ar natur eglwys gan Mr J. Roberts, Llanbrynmair. Holwyd y gweinidog gan Mr H. Morgan, Samah. Gweddiodd Mr J. Davies, Llanfair. Pregethodd Mr D. Evans, Llanidloes, i'r gweinidog ; a Mr D. Morgan, Llanfyllin i'r eglwys. # Bu Mr. Lewis yn gweinyddu i'r gynnulleidfa am ychydig flynyddoedd, nes y symudodd i Bethel, Bangor. Dychwelodd Mr Parry yma o'r Wern yn 1846, a bu pma nes y gwnaeth ei feddwl i

*Dysgedydd, 1837. Tudal. 383.   # Dysgedydd, 1843. Tudal. 254.

292  

fyny i ymfudo i America ; ond arosodd dros dymor byr, nes gwneyd rhyw barotoadau yn Rhoslan, Sir Gaernarfon, ac ymfudodd yn 1850. Yn nechreu y flwyddyn 1849, daeth Mr William Davies, o Rhymni, yma. Nid rhyw lawer o lewyrch a fu ar yr achos yn ei amser ef ; ac nis gallesid disgwyl, gan ei fod yn mhell dros 60 oed pan y daeth yma. Yr oedd teimladau erbyn hyn yn addfedu mai gwell fuasai i'r ddau achos uno na bod ar wahan. Nid oedd y lle yn ddigon poblog i ddau achos, ac yr oedd eu parhad yn rhoddi gwedd ranedig ar yr enwad ger bron y dref ; heblaw fod y drwg deimlad yn rhwym o barhau cyhyd ag y buasai dau achos mor agos i'w gilydd. Ond yr oedd anhawsder mawr i ddwyn oddiamgylch yr uniad. Yr oedd gweinidog gan bob un, a pha mor gryf bynag oedd ymglymiad y naill a'r llall yn eu gweinidogion, gwelid fod yn anmhosibl uno heb i'r ddau weinidog roddi i fyny, ac i'r eglwys yn unedig yn yr hen gapel ddewis ei gweinidog. Ar hyny cytunwyd; ac yn mis Awst 1853, unwyd y ddwy eglwys oedd wedi bod ar wahan am ddeunaw mlynedd. " Ymgymerodd yr eglwys unedig yn y Graig a phob cyfrifoldeb cysylltiedig a Salem ; talwyd y £72 o'r ddyled oedd yn aros arno, a gofalwyd am y £10 ardreth bob blwyddyn hyd eleni. Erbyn hyn, y mae y capel hwn - hyny ydyw, y leasehold arno -  wedi ei gwerthu i Lord Vane, y perchenog, am £140. Felly y dechreuodd ac y diweddodd hi gyda chapel Salem. A chan fod y rhwyg wedi cymeryd lle, ni ryfeddem na ddarfu Salem hwn ateb dyben da, trwy gadw y cyfeillion a addolent yno gyda'u gilydd yn lle myned at enwadau eraill. Gan iddynt gael eu cadw felly, gallasant hwy a'r cyfeillion yn y Graig ddyfod at eu gilydd yn mhen deunaw mlynedd, yr hyn nid yw yn debyg y gallasent byth ped aethai y naill yma a'r llall acw. Arosed yr hyn oedd yn enw o'r blaen (Salem) yn sylwedd yn yr eglwys unedig. Heddwch fyddo o fewn dy ragfur."*. Effeithiodd yr uniad yn ffafriol nid yn unig ar yr eglwys ei hun, ond ar yr holl dref. Yr oedd y gynnulleidfa unedig ar eu cyfarfyddiad yn llawer mwy na'r ddwy gynnulleidfa yn ysgaredig, ac adferwyd i'r hen eglwys barchus y dylanwad a berthynai iddi yn nyddiau ei gogoniant. Yn y flwyddyn 1854, rhoddwyd galwad i Mr Josiah Jones, myfyriwr o Athrofa Aberhonddu, i ddyfod yn weinidog iddi. Urddwyd ef Awst 9fed a'r 10fed y flwyddyn hono. Pregethwyd ar natur eglwys gan Mr S. Roberts, Llanbrynmair. Holwyd y gofyniadau gan Mr C. Jones, Dolgellau. Gweddiwyd gan Mr H. Lloyd, Towyn. Pregethwyd i'r gweinidog gan Mr J. Morris, athraw Duwinyddol Aberhonddu; ac i'r eglwys gan Mr D. Davies, Aberteifi. Gweinyddwyd hefyd gan Meistri R. Gwesyn Jones, Rhaiadr ; D. Jones, Drewen; R. Thomas, Penrhiwgaled ; E. Jones, Sardis ; C. Jones, Llanfaircaereinion ; T. Pierce, Liverpool ; J. Saunders, Aberystwyth ; W. Roberts, Penybontfawr ; I. Thomas, Towyn; H. Morgan, Samah ; I. Williams, Aberhosan ; a J. Evans, o Athrofa Aberhonddu.# Mae yr achos wedi myned yn mlaen yn llwyddianus ar y cyfan yma yn ystod yr un mlynedd ar bymtheg diweddaf. Mae yr hen deimladau wedi eu hiachau yn llwyr, a'r Graig a Salem bron wedi eu hanghofio. Mae yr eglwys yn myned rhagddi mewn nerth a dylanwad ysbrydol, fel y dengys i llafur a'i gweithgarwch gyda phethau allanol Mae yr hawl ar y tir y saif y capel arno wedi ei brynu am £400, a'r aria.

* Ysgrif Mr Josiah Jones, Machynlleth, Annibynwr 1864, tudal. 219.

# Diwygiwr 1854. Tudal. 282.

293

wedi eu talu. Mae tir hefyd wedi ei brynu am £90 i adeiladu festri arno, er nad yw hyny etto wedi ei wneyd. Yn ychwanegol at hyn, prynwyd darn o dir am £90 mewn man dymunol o'r dref er adeiladu arno dy i weinidog y Graig a'i olynwyr yn y weinidogaeth yno. Mae yn deilwng o'i gofnodi yma fod Mrs Griffiths, gweddw y diweddar Mr D. Griffiths, Cenhadwr yn Madagascar, wedi rhoddi £150 i'r amcan hwn, a £100 arall i'w defnyddio i'r un perwyl ; ond fod llog blynyddol i'w dalu ar y cant diweddaf a nodwyd i fyned er cynorthwyo tlodion eglwys a chynnulleidfa y Graig. Erbyn hyn y mae y ty agos a bod yn barod, a chydnabyddir gan bawb ei fod yn un o'r adeiladau goreu yn y dref. Yn ychwanegol at y pethau a nodwyd, yn 1869, prynodd yr eglwys yn y lle yn nglyn a'r Methodistiaid Calfinaidd o gylch dwy erw o dir, yn un o'r manau mwyaf dymunol yn ymyl y dref, i fod yn gladdfa iddynt ; ac erbyn hyn y mae y Bedyddwyr wedi uno a hwy ; ac am na fynai neb arall ymuno, y mae y tir wedi ei ddiogelu hyd byth i fod yn eiddo cyffredin cydrhwng y tri enwad.

Mae hanes eglwys yn cael ei gwneyd i fyny o hanes personau unigol; ac er nas gallwn grybwyll am yr holl unigolion a fu yn perthyn i'r eglwys hon o'r dechreuad, etto y mae rhai nodedig wedi bod yn eu plith, ac ni byddai yr hanes yn gyflawn heb grybwylliad am danynt.

• Hugh Pugh oedd ddyn gonest a didderbyn wyneb. Er fod ei dymer naturiol yn sarug ac afrywiog, etto yr oedd yn ddyn gwerthfawr, a gwasanaethodd yr eglwys fel diacon am lawer o flynyddoedd. Yr oedd yn ei ddydd yn un o'r arweinwyr canu goreu a geid mewn cynnulleidfa, a'i lais n glir a chwmpasog.
• Robert Peter a gyfrifid yn un o'r dynion didwyllaf a chywiraf mewn cymdeithas. Efe oedd y pen saer-maen yn adeiladaeth y capel presenol, ac y mae ei furiau yn gof-arwydd o'i fedrusrwydd yn ei gelfyddyd.
• John Lewis oedd yn nodedig am ei gyfarwydd-deb yn yr Ysgrythyrau. Ystyrid ef yn Fynegair byw. Yr oedd ei dad hefyd, yr hwn oedd o'r un enw, uwchlaw y cyffredin yn ei wybodaeth.
• Peter Robert oedd yn enwog am ei ffyddlondeb ; a Rowland Pryce yn hen lanc cywir galon ; ac Edward Meredith, un o'r rhai hoffusaf ei ysbryd a fu erioed mewn eglwys ; a David Thomas, tad Mr. John Thomas, Abertawy, oedd yn Gristion ffyddlon, ac yn cyflawni ei swydd yn ddiddig a didrwst, heblaw llawer eraill nas gallwn eu crybwyll.

Ni byddai yr hanes yn gyflawn heb grybwyll enwau rhai chwiorydd dylanwadol a fu yn nglyn a'r achos yma; ac yn eu ffordd hwy, efallai yn llawn mor deilwng o'u cofnodi a neb. Mrs Anwyl, Llugwy, a Mrs Davies, Rhiwlas, a gymerasant lawer o boen er mwyn yr achos yma, gan, ei ymgeleddu yn ei wendid a'i ddinodedd. Mrs Watkins a Mrs Lewis a fuont ill dwy yn dirion i'r achos yn eu bywyd, ac a gofiasant am dano yn eu hewyllysiau diweddaf. Gadawodd y flaenaf £300, llog yr haner i'r eglwys yn y Graig, a'r haner arall cydrhwng eglwysi Towyn a Llwyngwril, y rhai a delir yn rheolaidd. Gadawodd y llall £5 yn flynyddol i weinidog y Graig, pwy bynag fyddai, o genhedlaeth i genhedlaeth. Gadawyd y gymunrodd hon am ryw reswm dros flynyddau heb ei chodi ; ac erbyn. hyn, y mae y Charity Commissioners wedi penderfynu nas gellir ei chodi.

Mrs Miles oedd wraig o synwyr cryf, a bu am flynyddoedd yn brif gynhalydd i'r achos. Mrs Morgan, merch y dywededig Mrs Miles, oedd

294  

yn nodedig am ei chrefyddolder a'i gweithredoedd da. Nid a ei charedigrwydd yn anghof gan neb o'r rhai a groesawyd ganddi dan ei chronglwyd- Mrs Mary Thomas, gwraig y David Thomas y cyfeiriasom ato, oedd yn ffyddlon a charedig yn ei ffordd. Yr oedd gwahaniaeth mawr rhwng ei gwr a hithau o ran tymer a thueddfryd ; ond ni bu dau erioed hoffusach o gymdeithas  gilydd. Nid ydym am gyfeirio at y byw, onide gallesid enwi merched sydd yn aros ydynt yn mhob ystyr yn deilwng o'n mamau, a meibion sydd yn olynwyr ffydd eu tadau.

Bu yma lawer o bregethwyr cynorthwyol yn dal cysylltiad eglwys o bryd i bryd; rhai o honynt wedi  codi ynddi, ac eraill wedi symud yma o fanau eraill. Codwyd y rhai canlynol i bregethu yma : -

• Lewis Pugh. Un o'r Pughiaid Aberffrydlan ydoedd hwn - hen deulu cyfrifol o ardal Llanwrin. Efe oedd un o'r pregethwyr cynorthwyol cyntaf yn y parth hwn. Arferai gadw ysgol ddyddiol yn gystal a phregethu ; ac oddiwrth ei law-ysgrifen, gellir casglu ei fod yn ysgolhaig gwych. Oddiwrth hen lyfr pregethau o'i eiddo, yr hwn sydd yn awr yn meddiant Mr Jones, Machynlleth, ymddengys iddo fyned ar daith i bregethu trwy y rhan fwyaf o'r gogledd yn y flwyddyn 1821. Aeth trwy Ddolgellau, ac yn mlaen hyd Fangor; ac yn ol trwy gyrau Siroedd Dinbych a Fflint; croesodd drosodd i Liverpool, a dychwelodd trwy y Rhos a Llanfyllin. Yn rhywle yn nghyffiniau Dinbych a Fflint, ymosododd lleidr pen ffordd arno, ond ni bu ar ei ennill o'r ymosodiad, oblegid adrodda merch yr hen bregethwr i'w thad daro lleidr ar draws ei wyneb a ffon nes y syrthiodd mewn llewyg. Aeth yr hen bregethwr i'w ffordd, gan ei adael yn y fan ; ac ystyriai Lewis Pugh hyn yn un o waredigaethau mwyaf ei oes. Bu yr hen wron farw o gylch y flwyddyn 1830, a chladdwyd ef yn Llanwrin.
• Thomas Rowlands. Yr oedd yn dad i Mr R. Rowlands, Henryd, ac yn daid i Mr J. Rowlands, yn awr o'r Rhos. Daeth i'r ardal yma o gymydogaeth Dinasmawddwy yn 1807, a phreswyliai mewn lle o'r enw Byrdir, yn agos i Soar. Os bu pregethwr cynorthwyol erioed yn ffyddlon, yr oedd Thomas Rowlands felly, a pharhaodd hyd ei fedd. Bu ei dy yn agored i bregethu am flynyddau cyn codi Soar. Bydd genym air yn mhellach i'w ddyweyd am dano pan ddeuwn at hanes Soar.
• Richard Rowlands. Urddwyd ef yn Henryd, a bu farw yn nghanol ei hoblogrwydd. Daw ei hanes yno dan ein sylw.
• Edward Edwards. Derbyniwyd ef yn aelod gan Mr Morgan yn 1817, pan nad oedd ond 12 oed; a phan yn 16 oed, dechreuodd bregethu. Aeth i Athrofa Neuaddlwyd, ac oddi yno i Blackburn; ac urddwyd ef yn Garstang yn 1829. Symudodd oddi yno i Hyde ; ac wedi hyny daeth i Manchester, lle y gosododd ysgol i fyny, a phregethai ar y Sabbothau ; ac yr oedd yn gymeradwy gan yr holl eglwysi, a gweinyddai yn achlysurol i'r eglwysi Cymreig yn Manchester. Bu farw Rhagfyr 20fed, 1868.
• James Hughes Morgan. Mab y diweddar Mr D. Morgan. Urddwyd ef yn Leeds, lle y mae yn aros yn barchus a chymeradwy.
• Daniel Cadvan Jones. Addysgwyd of yn Athrofau y Bala ac Aberhonddu, ac urddwyd ef yn Abergwyli a Siloam, Sir Gaerfyrddin, lle y mae yn aros hyd yr awr hon.
• David Edwards. Bu yntau yn y Bala ac Aberhonddu yn derbyn addysg, Urddwyd ef yn Coed-duon, Sir Fynwy ; ac ymae yn awr Park Mill, ger Abertawy.

295

• John Rees. Mae yn bregethwr cynorthwyol yn yr eglwys.
• John Thomas. Mae yntau wedi dechreu pregethu, ac yn prysur barotoi at fyned i ryw Athrofa.
• *Evan Thomas. Er mai nid yma y dechreuodd Evan Thomas bregethu, etto gan iddo dreulio oes faith fel pregethwr cynorthwyol parchus a chymeradwy, a chan mai yn yr eglwys yn Machynlleth yr oedd pan y terfynodd ei yrfa ddaearol, yma y mae yn fwyaf priodol i ni wneyd byr goffad am dano. Ganwyd Evan Thomas yn mhlwyf Dolgellau, sir Feirionydd, yn flwyddyn 1805. ...........................

*(Not fully extracted)

296

 

COFNODION BYWGRAPHYDDOL *

*(Not fully extracted)

*WILLIAM JONES. Genedigol o Gwernogle, yn sir Gaerfyrddin. Bu am ryw dymor yn yr Athrofa yn Nghroesoswallt, dan ofal Dr. Edward Williams. ..........................

 297

JOHN EVANS. Gan mai yn Amlwch y treuliodd efe y rhan fwyaf o'i oes yn nglyn a'r eglwys yno y bydd ein cofnodion am dano.

EDWARD FRANCIS. Gweler ei hanes ef eisioes yn nglyn ag eglwys New Inn, Sir Fynwy.

JAMES GRIFFITHS. Daw hanes y gwr da a defnyddiol hwn yn nglyn a Rhodiad a Thyddewi, pan ddeuwn i Sir Benfro.

DAVID MORGAN. Gweler hanes llawn o'i gymeriad a'i fywyd llafurus- yn nglyn a Llanfyllin, lle y llafuriodd y deunaw mlynedd olaf o'i oes.

*JOHN PARRY. Ganwyd ef yn Penycefn, yn mhlwyf Llanfor, ger llaw y Bala, Mawrth 10fed, 1810. ..............................

298

JOHN HOWES. Yr oedd Mr Howes yn enedigol o gymydogaeth Tre-ffynon, a bu ei rieni yno mewn amgylchiadau cysurus. Derbyniodd addysg dda, a dygwyd ef i fyny yn nghyfundeb y Wesleyaid. Gadawodd yr hen gyfundeb, ac ymunodd gangen a elwid y Wesleyaid Cymanfaol tua'r flwyddyn 1836. Daeth cryn lawer o eiddo i Mr Howes ar ol rhai o'i berthynasau, ac aeth i anturiaeth fawr i adeiladu pentref o dai yn Glasinfryn, ger llaw Bangor, lle y mae Abel-Bethmaca wedi ei godi. Agorodd yno fasnachdy eang; ond aflwyddianus fu yn ei anturiaeth, fel yr aeth trwy y rhan fwyaf o'r eiddo a gafodd. Ymunodd a'r Annibynwr ym Mangor yn 1838 ; a'r flwyddyn ganlynol, urddwyd ef yn Llansantffraid, Sir Drefaldwyn. Bu yn weinidog yno ac yn yr eglwysi cylchynol am tua dwy flynedd, yna symudodd i Salem, Machynlleth. Ni bu yno ond

299

ychydig gyda blwyddyn ; canys ymfudodd i America yn ngwanwyn 1842. Bu am dymor yno yn cynorthwyo Dr. Everett yn Steuben, a bu wedi hyny dros yspaid yn Pittsburgh. Trwy ryw amgylchiadau, darfu ei gysylltiad Annibynwyr Cymreig, a symudodd i Canada, lle y bu farw er's rhai blynyddau yn ol, ac ni chlywsom ddim am ei gysylltiadau crefyddol yn niwedd ei oes. Ystyrid Mr. Howes yn ddyn da, ond yn wan ac ansefydlog. Pregethai am dro yn hyawdl a phoblogaidd; ond nid oedd defnydd ynddo i barhau fel gweinidog sefydlog. Yr oedd o deimladau cryfion, a theimlai serch cryf at ei gyfeillion ; ac felly y teimlent hwythau ato yntau.

Mae Mr Edwards a Mr Jones etto yn aros ; a gobeithiwn fod blynyddoedd lawer o ddefnyddioldeb mawr yn ol iddynt.

 

ABERHOSAN

(Penegos parish)

Dyma y gangen gyntaf a dorodd allan o eglwys y Graig, Machynlleth. Saif o fewn ychydig gyda phedair milldir o'r dref, ar y llaw ddeheu i'r ffordd sydd yn arwain i Lanidloes. Y Methodistiaid, fel yr ymddengys, a ddechreuodd bregethu yn yr ardal, a hyny cyn canol y ddeunawfed ganrif ; a bu ganddynt am dymor yma achos lled flodeuog. Yr oedd yma hen bregethwr perthynol iddynt o'r enw William Lewis, yr hwn a fu yn gynorthwy mawr i'r achos. Cymerasant dy bychan i bregethu ynddo, yr hwn hyd heddyw a elwir " yr hen gapel," er mai ychydig bregethu fu ynddo yn y ganrif bresenol. Cynhaliodd y Methodistiaid Gymdeithasfa yn y lle hwn yn 1770 ; ac yr oedd Peter Williams, William Williams, Pantycelyn, a Dafydd Morris, yn mysg eraill, yn pregethu ynddi.

Yr oedd yr Annibynwyr wedi dechreu pregethu yn Aberhosan yn mhell cyn i'r Methodistiaid roddi yr achos i fyny ; ac yr oedd y cyfeillgarwch puraf rhwng y ddau enwad. Deuent yn fynych at eu gilydd i gyfarfodydd gweddi, a chyfeillachau crefyddol. Adroddir am ryw gyfarfod gweddi nodedig a gafwyd yn lle addoliad yr Annibynwyr, yn yr hwn yr oedd gwr ieuangc perthynol i'r Methodistiaid, yr hwn oedd yn cadw ysgol yn yr ardal, mewn teimladau neillduol. Pan ar ganol gweddio, torodd allan i ganmol a molianu, a symudai ar ei liniau o amgylch yr ystafell fel un wedi cwbl anghofio ei hun yn y mwynhad ysbrydol a brofai. Crybwyllai yr adnod hono - " Fy anwylyd sydd wyn a gwridog, yn rhagori ar ddeng mil " - a chwanegai gyda nerth mawr, " deng mil o'r peth a fynoch."*

Tua'r flwyddyn 1791, y flwyddyn y daeth Mr John Evans, i Machynlleth, y dechreuwyd pregethu gan yr Annibynwyr yn Aberhosan. Yr oedd un Hugh Tudor, yr hwn oedd yn byw yn y Dyffryn, wedi dyfod i gydnabyddiaeth a Mr Evans, ac wedi ei hoffi yn fawr, a gwahoddodd ef i'w dy i bregethu. Derbyniodd Mr Evans y cynhygiad, ac aeth yno i bregethu, a dyna y bregeth gyntaf hyd y mae genym hanes gan Annibynwr yn mhlwyf Penegos. Bu Hugh Tudor yn noddwr caredig i'r achos am flynyddau, ac agorodd ei ddrws i dderbyn yr efengyl. Nid oedd ef ei hun yn proffesu crefydd, ac ni ddaeth ar ol hyny ; ac ysywaeth yn ddyn anystyriol y parhaodd hyd ei fedd ; ond teimlai yn falch mai efe a agorodd

* Methodistiaeth Cymru, Cyf. II, tudal. 244.

300

ei dy gyntaf i'r efengyl yn y lle, a byddai yn fynych yn ymffrostio mai efe oedd tad yr achos yn Aberhosan.

Yn yr adeg y bu Mr Evans yn cyrchu i'r Dyffryn i bregethu, yr oedd un John Bulk neu Vulk yn ymweled lle, ac yn pregethu yn achlysurol. Mae mwy nag un o'r enw yma wedi bod yn mysg efengylwyr teithiol Cymru, y rhai a ddaw dan ein sylw yn eu lleoedd priodol. Cafodd pregethau taranllyd y gwr hwn argraff ddofn yn ardal Aberhosan. Adroddir am dro rhyfedd a gymerodd le o dan ei weinidogaeth yn mhen ychydig amser wedi i bregethu ddechreu yn y Dyffryn. Yr oedd ar un prydnawn Sabboth ynpregethu yn ysgubor Esgairfochnant, perthynol y pryd hwnw i Humphrey Tudor, brawd. Hugh Tudor. Daeth yno luaws ynghyd, ac yr oedd y pregethwr yn taranu yn ddychrynllyd oddiar Sinai, a cherddai rhyw nerth anorchfygol gyda'i weinidogaeth. Torodd y gynnulleidfa allan i lefain a gwaeddi yn ddychrynedig iawn am eu bywyd ; ac o'r diwedd i neidio mewn gorfoledd, fel rhai yn gweled diangfa. * Nid hir y bu gweinidogaeth Mr Evans yn y Dyffryn heb ddwyn ffrwyth ; ac yn mysg y dychweledigion cyntaf yr oedd dau o bersonau a fu wedi hyny am dymor maith o wasanaeth mawr i'r achos yn y lle, sef Sion Evan, Cwmgwarchae, a Griffith Jones, Tygwyn. Nid oedd Mr G. Jones ond dyn ieuangc, ac aeth am dymor oddi cartref i'r ysgol, yr hyn oedd yn golled fawr i'r achos bychan ; ond dychwelodd adref cyn hir. Symudwyd yr achos o'r Dyffryn i dy yn Aberhosan, o fewn lled cae i'r man lle y cyfarfyddai y Methodistiaid i addoli; ac yno y buont hyd nes y codwyd y capel yn y flwyddyn 1808.

Yn fuan wedi symudiad yr achos i Aberhosan, daeth dyn ieuangc o'r enw Sion Wood i wasanaethu i'r ardal. Un o gymydogaeth y Penant, Llanbrynmair, ydoedd, fel yr ymddengys. Yr oedd yn ymchwilgar ysbryd, ac yn gryn dipyn o ddadleuwr. Pan glywodd fod Mr Evans yn Machynlleth yn pregethu rhyw  bethau a dybiai efe yn hynod, penderfynodd fyned i'w wrando, a chael ymddyddan ag ef. Yno yr aeth, as ar ganol yr oedfa torodd yn orfoledd ; ac yn mhlith y lluaws, gwelwyd Sion Wood, y cecryn dadleugar, yn molianu hefyd. # Arweiniodd Rhagluniaeth ef yn fuan ar ol hyn i Gefngwyddgrug i wasanaethu; a than fod Mr G. Jones, Tygwyn, wedi myned oddi cartref i'r ysgol, yr oedd ei ddyfodiad yn gaffaeliad mawr i'r achos. Wrth gytuno yn Cefngwyddgrug, gwnaeth yn amod fod i'r holl bregethwyr a ddeuai i Aberhosan i gael bwyd a lletty yno, a chyflogai am ddeg swllt y flwyddyn yn llai ar gyfer hyny. Daeth yr achos rhagddo yn llwyddianus yn ystod gweinidogaeth Mr Evans, fel yr oedd golwg lewyrchus arno ar ei ymadawiad. Yn 1799, daeth Mr Edward Francis i weinidogaethu i Fachynlleth, a gofalai yntau fel ei ragflaenor am y gangen yn Aberhosan. Yn 1807, daeth Mr James Griffiths i Fachynlleth, ac yn y flwyddyn gyntaf wedi ei ddyfodiad y codwyd y capel. Yr oedd yr achos a fu yn y lle gan y Methodistiaid erbyn hyn wedi ei roddi i fyny, fel y cafodd yr Annibynwyr y maes yn gwbl iddynt eu hunain. Cafwyd tir i adeiladu yn rhodd gan Mr G. Jones, Tygwyn. Dyddiad y weithred ydyw Gorphenaf 6ed, 1807, a'r ymddiriedolwyr gwreiddiol oeddynt John Evans, Cwmgwarchae ; John Wood, Ty'nyfedw ; John David, Bryntudor ; John Jones, Hugh Pugh, a David

*Dysgedydd, 1865. Tudal. 49. Ysgrif Mr D. M. Jenkins.    # Annibynwr 1864. Tudal. 219. Ysgrif Mr. Josiah Jones.

301

Beynon, Machynlleth ; John Hughes, Hendre, Llanbrynmair ; William Jones, Maesgwian, Llanbrynmair ; John Lloyd, Towyn ; a Thomas Anwyl, Cwmffernol. Trwy lafur Mr Jones, a ffyddlondeb yr holl frawdoliaeth, gorphenwyd y capel yn 1808, yr hwn oedd yn worth £244. Yn nhymor, gweinidogaeth Mr Griffiths yma, bu pregethu yn achlysurol yn Nhalywern, pentref bychan o gylch tair milldir o Aberhosan, a deuai cynnulleidfaoedd lluosog i wrando ; ond oblegid fod cylch gweinidogaeth Mr Griffiths yn cyrhaedd oddi yma i Lwyngwril, a'r anhawsder i gael pregethwyr i lenwi y bylchau, bu raid rhoddi y lle i fyny, a daeth y Bedyddwyr a meddianasant yr ardal. Byddai Sion Evan a Sion Wood yn myned i Dalywern i gynal cyfarfodydd gweddio, a chyfarfyddid a hwy yno gan nifer o frodyr o Lanbrynmair ; a choffeir hyd heddyw am y cyfarfodydd gwlithog gafwyd yno. Bu doniau gweddi y brodyr hyn ac eraill yn help mawr i'r achos bychan yn Aberhosan, oblegid un waith bob pythefnos yr oedd Mr Griffiths yn gallu bod gyda hwy, gan amledd ei ofalon; ond bu ei weinidogaeth o les mawr yn yr ardal ; a phan yr ymadawodd yn 1814, yr oedd yma ddeugain o aelodau. Yn mis Tachwedd yr un flwyddyn ag yr ymadawodd Mr Griffiths, y derbyniodd Mr David Morgan alwad oddi yma ynglyn a Machynlleth, ac yr ymsefydlodd yn eu plith. Yr oedd Aberhosan hyd yma yn cael ei chyfrif yn gangen o eglwys Machynlleth. Er y cynhelid cymundeb yma yn achlysurol er dechreuad gweinidogaeth Mr Griffiths, a bod y ddau frawd Sion Evan a Sion Wood yn cad eu hystyried yn ddiaconiaid, etto yn 1814, ar ddechreuad gweinidogaeth Mr Morgan, yr ystyriodd ei hun, ac y cydnabyddwyd hi gan y fam eglwys yn Machynlleth yn eglwys Annibynol. * Llafuriodd Mr Morgan yma gydag, ymroddiad mawr am ddwy flynedd ar hugain ; ac ar ei ymadawiad yn 1836, yr oedd rhifedi yr aelodau yn dri chymaint ag y cafodd hwy yn 1814. O'r holl weinidogion a fu yn llafurio yma, y mae yn debyg mai Mr Morgan a adawodd fwyaf o nodwedd ei feddwl ei hun ar feddwl y gynnulleidfa. " Ei Ymneillduaeth anmhlygedig ac ymosodol ef a laddodd bob tuedd Eglwysig oedd wedi llechu yn yr ardal ; a'i feddwl grymus ef a ddiffynodd syniadau yr eglwys ar byngciau mawrion trefn iachawdwriaeth." Bu Mr Morgan yn hapus iawn ar y cyfan yn ei gysylltiad a'r eglwys hon ; a phan y symudodd i Manchester, teimlid colled a hiraeth ar ei ol.

Cyn ymadael, cynghorodd Mr Morgan yr eglwys yn Aberhosan i fynu gweinidog iddi ei hun ; a chymeradwyodd i'w sylw Mr Richard Jones, yr hwn oedd y pryd hwnw yn fyfyriwr yn Athrofa y Drefnewydd. Wedi cael prawf o Mr Jones, rhoddwyd. galwad iddo gan yr eglwys yma, ac yn Mhenegos, ac urddwyd ef Ebrill 4ydd, 1837. Ar yr achlysur, traddodwyd y gyn-araeth gan Mr J. Williams, Dinas. Derbyniwyd cyffes ffydd gweinidog gan Mr M. Ellis, Talybont. Dyrchafwyd yr urdd-weddi gydag arddodiad dwylaw gan Mr H. Lloyd, Towyn. Anerchwyd y gweinidog gan Mr S. Roberts, Llanbrynmair ; a'r eglwys gan. Mr D. Morgan, Manchester. Gweinyddwyd hefyd yn y cyfarfodydd gan Meistri J. Saunders, Aberystwyth ; H. Morgan, Samah ; D. Griffith, Madagascar ; J. Davies, Glasbwll ; a D. Hughes, Wyddgrug. # Ymaflodd Mr Jones yn ei waith o ddifrif, a bu yn nodedig o lwyddianus. Aeth y capel yn fuan yn rhy fychan, fel y bu raid rhoddi oriel ynddo ; and erhyn ei fod yn i barod, derbyniodd Mr Jones alwad o Rhuthyn, ac er galar mawr i'w gyf-

*MSS Mr. D. Morgan, Llanfyllin.    # Dysgedydd, 1837. Tudal. 168.

302

eillion yn Aberhosan symudodd yno ; and yn ystod y ddwy flynedd y bu yma yn llafurio, yr oedd yr eglwys wedi cynyddu i yn agos i 200 o rifedu

Byr fu tymor gweinidogaeth Mr Jones yn Rhuthyn ; canys bu farw yn nghanol ei ddefnyddioldeb yn mlodeu ei ddyddiau. Daw hanes y "gweinidog da yma i Iesu Grist" yn nglyn a Rhuthyn, lle y terfynodd ei weinidogaeth.

Wedi ymadawiad Mr Jones, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr John Williams, Dinasmawddwy. Dechreuodd ei weinidogaeth yma yn nechrau y flwyddyn 1839, a chynaliwyd cyfarfod ei sefydliad Mehefin 14eg, yn yr un flwyddyn, pryd y gweinyddwyd gan Meistri T. Griffith; Rhydlydan; C. Jones, Dolgellau ; H. Lloyd, Towyn ; R. Jones, Rhuthyn ; E. Hughes, Treffynon ; D. Price, Penybontfawr ; H. Morgan, Samah ; W. Roberts, Pennal ; J. Roberts, Llanbrynmair ; J. Davies, Llanfair ; M. Jones, Llanuwchllyn ; ac E. Davies, Trawsfynydd. Bu Mr Williams yn llafurio yn ddiwyd yma am yn agos i ddwy flynedd ar hugain ; ac aeth yr achos rhagddo ar y cyfan yn llwyddianns. Talwyd y ddyled oedd yn aros ar yr hen gapel - cauwyd i fewn ddarn o dir yn ymyl y capel, yr hwn a gafwyd gan Mr G. Jones, Tygwyn, i fod yn lle claddfa - a chynlluniwyd at gael capel newydd. Cafwyd y tir yn rhad am 999 o flynyddau, gan Mr G. Jones, Cefngwyddgrug, mab y diweddar Mr G. Jones, Tygwyn, ac ar y 29ain o Ionawr, 1859, torwyd y dywarchen gyntaf o dir y capel newydd gan Mr Griffith Jones, unig fab Mr G. Jones, Cefngwyddgrug, ac wyr Mr G. Jones, Tygwyn. Costiodd y capel mewn arian, heblaw llafur yr ardalyddion, £725, ac y mae yn un o gapeli harddaf y wlad ; a dangosodd yr eglwys a'r gynnulleidfa haelioni mawr i dalu yr oll o'i ddyled. Trowyd yr hen gapel yn ysgoldy Brytanaidd at wasanaeth yr ardal. Yn fuan ar ol codi y capel newydd, oherwydd rhyw amgylch: iadau, rhoddodd Mr Williams yr eglwys yma i fyny ; ond parhaodd lafurio yn Penegos tra y daliodd ei iechyd ; ac yn nglyn a'r eglwys yno y bydd ein cofnodiad bywgraphyddol o hono.

Yn nechreu y flwyddyn 1861, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr David Miles Jenkins, myfyriwr o Athrofa y Bala, ac urddwyd ef Mehefin 6ed a'r 7fed, yn yr un flwyddyn. Pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr J. Jones, Machynlleth. Holwyd y gofyniadau gan Mr E. Thomas, Meifod. Dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr I. M. Davies, Maesycwmwr. Pregethwyd siars y gweinidog gan Mr E. C. Jenkins, Rhymni ; a siars yr eglwys gan Mr J. Williams, Castellnewydd ; a gweinyddwyd hefyd gan Meistri W. Ambrose, Porthmadog ; E. Williams, Dinas ; T. Davies, Dolgellau ; ac I. Thomas, Towyn.

Yn nhymor gweinidogaeth Mr Jenkins, codwyd ty newydd i'r gweinidog. Rhoddwyd y tir trwy garedigrwydd Mr Lewis Lewis, Cefn'rhosan, wedi ei sicrhau yn eiddo i'r eglwys am fil o flynyddoedd ; ac y mae rhan fawr o'i ddyled wedi ei thalu. Llafuriodd Mr Jenkins yma hyd ddiwedd Medi 1866, pan y symudodd i gymeryd gofal yr eglwys Gymreig yn y Drefnewydd.

Yn gynar yn y flwyddyn 1867, rhoddwyd galwad gan yr eglwys i Mr John R. Roberts, myfyriwr o Athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef Gorphenaf 11 eg a'r 12fed, 1867. Ar yr achlysur, pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr R. Jones, Llanidloes (ewythr y gweinidog ieuangc). Holwyd y gofyniadau gan Mr J. Roberts, Conwy. Gweddiodd Mr Josiah Jones, Machynlleth. Pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr W.

303

Morgan, athraw yr Athrofa yn Nghaerfyrddin ; ac ar ddyledswydd yr eglwys gan ei diweddar weinidog, Mr D. M. Jenkins, Drefnewydd. Gweinyddwyd hefyd gan Meistri D. Oliver, Llanberis ; O. Evans, Llanbrynmair ; S. Edwards, Machynlleth ; R. Thomas, Bangor; I. Thomas Towyn ; a Mr H. C. Williams, gweinidog y Bedyddwyr yn y Dylife ; ac y mae Mr Roberts yma yn parhau i lafurio.

Nid yw yn debyg fod mwy nag un pregethwr wedi ei godi yma i bregethu, sef Mr John Morgan, Caehaulog, yr hwn a fu yn bregethwr cymeradwy yma am dymor maith. Mae yma ddau bregethwr yn perthyn i'r eglwys yn awr, er mai nid yma y dechreuasant bregethu, sef Mr John Hughes, Rhiwgam, a Mr Edward Davies, Dolcaradog. Heblaw y personau a enwyd eisioes, bu yma gryn nifer o bobl dda yn nglyn a'r mhos, y rhai y mae eu henwau yn berarogl yn yr ardal.. David Davies, Bryntudor, oedd un o'r rhai cyntaf a dderbyniwyd yn Aberhosan pan y dechreuodd Mr Griffith gadw cymundeb achlysurol yma, ac a fu trwy ei oes yn nodedig fel athraw deallgar a diacon gofalus. Yr hen Ddafydd Robert, o'r Gaethle, a Hugh Mathew, a fuont nodedig o ffyddlon, ac a gawsant fyw i weled dyddiau da ; ac y mae yn dda genym fod hiliogaeth y rhai fu yn enwog gynt yn parhau i rodio llwybrau ffydd eu henafiaid; ac y mae yr Arglwydd yma mewn llawer engraifft yn llythyrenol yn cyflawni yr addewid  - "Plant dy weision a barhant, a'u had a sicrheir ger dy fron di."

Translation by Maureen Saycell (Dec 2010)

This is the first branch established by Graig Chapel, Machynlleth. It stands about 4 miles outside the town on the right hand side of the road to Llanidloes. The Methodists were the first to preach in this area, before the middle of the eighteenth century and they had a successful period here. They had an old preacher named William Lewis who was a great support. They acquired a small house, now known as The Old Chapel, though there has been little preaching there this century. The Methodists held socials there in 1770, Peter Williams, William Williams, Pantycelyn, and Dafydd Morris, among others preached here.

The Independents had started preaching here long before the Methodists gave up their cause and there was true friendship between the two denominations. They frequently held joint prayer meetings and socials. One notable occasion a young member of the Methodists was deeply touched and moved around the room on his knees quoting "my beloved is beautiful, more so than 10 thousand others", and more strongly "10 thousand of whatever you like".*

Around 1791 when Mr John Evans came to Machynlleth, Independent preaching began at Aberhosan. Hugh Tudor, who lived in Dyffryn, got to know Mr Evans and invited him to preach at his home. The invitation was accepted and as far as we know this was the first Indepenent sermon in the parish of Penegoes. Although Hugh Tudor was never a religious man he was proud to have been the first to open his door to the Scriptures in Aberhosan.

Around the time Mr Evans was preaching at Dyffryn a John Bulk or Vulk preached here occasionally. There are many itinerant preachers bearing this or similar name, mentioned appropriately. He was at Esgairfochnant, home of Humphrey Tudor, brother of Hugh, and giving a fiery sermon around Sinai when his congregation began to shout and jump for joy.** Mr Evans' ministry soon bore fruit and 2 that would serve the cause well came back, Sion Evan, Cwmgwarchae, and Griffith Jones, Tygwyn. M Jones was a young man and left for education for a period, then returned. The cause was moved to a house in Aberhosan, a field's width from the Methodists, and remained there until the chapel was built in 1808.

Soon after Sion Wood came to work in the area and disagreed with some things that he heard from Mr Evans sermons. He went to a service intending to have a discussion, but during the sermon he was moved to joy, as were many others.#  Providence led him to serve at Cefngwyddgrug, he bargained for every preacher that visited Aberhosan should receive their hospitality if he worked for 10/= less annually. The cause was in good shape when Mr Edward Francis took over in 1799 and continued to care for Aberhosan.. In 1807 Mr James Griffiths came to Machynlleth and during his first year the chapel was built. The Methodists had given up by then leaving a clear field for the Independents. Land for building was donated by Mr G Jones, Tygwyn. The Deed was dated July 6th, 1807, the trustees were John Evans, Cwmgwarchae,  John Wood, Ty'nyfedw ; John David, Bryntudor ; John Jones, Hugh Pugh, and David Beynon, Machynlleth ; John Hughes, Hendre, Llanbrynmair ; William Jones, Maesgwian, Llanbrynmair  John Lloyd, Towyn and Thomas Anwyl, Cwmffernol. The Chapel was completed in 1808 and valued at £244. Mr Griffiths began to preach at Talywern, some 3 miles away, but he could not continue as his ministry extended to Llwyngwril, although Sion Wood and Sion Evan continued to hold prayer meetings here the Baptists eventually dominated the area. These men kept Aberhosan going as Mr Griffiths could only be here on a fortnightly basis, communion was held here occasionally and Sion Wood and Sion Evan were considered as deacons, but in 1814 at the start of Mr Morgan's ministry that it cosidered itself and was recognised by the mother church as  an Independent Church.*** Mr Morgan was here for 22 years and on his departure in 1836 there were 3 times as many members here than in 1814. Mr Morgan was the minister that left the deepest impression on the congregation, he was greatly missed when he moved to Manchester. Before leaving Mr Morgan recommended they get their own minister and after a trial they called Mr Richard Jones, then a student at Newtown, jointly with Penegoes. He was ordained on April 4th, 1837, those officiating were Mr J. Williams, Dinas.  Mr M. Ellis, Talybont. Mr H. Lloyd, Towyn.  Mr S. Roberts, Llanbrynmair . Mr D. Morgan, Manchester. Also officiating were Messrs J. Saunders, Aberystwyth ; H. Morgan, Samah ; D. Griffith, Madagascar ; J. Davies, Glasbwll ; and D. Hughes, Mold. ## Mr Jones was here for 2 years during which time the congregation increased to 200 and a gallery added to the chapel did not give enough space. He moved to Rhuthin, but  died soon after.

Next to be called was Mr John Williams, Dinas Mawddwy, in 1839. The induction service took place on June 14th, those participating were Messrs T. Griffith, Rhydlydan; C. Jones, Dolgellau ; H. Lloyd, Towyn ; R. Jones, Rhuthyn ; E. Hughes, Treffynon ; D. Price, Penybontfawr ; H. Morgan, Samah ; W. Roberts, Pennal ; J. Roberts, Llanbrynmair ; J. Davies, Llanfair ; M. Jones, Llanuwchllyn and E. Davies, Trawsfynydd.

Mr Williams was here successfully for 22 years. The debt on the old chapel was cleared, a small area was enclosed for burial, again donated by Mr G Jones, Tygwyn. Plans were made for a new chapel and land was leased for 999 years from Mr G Jones, Cefngwyddgrug. The first sod was broken on January 29th, 1859, by Mr G Jones son of Cefngwyddgrug. Excluding labour the Chapel cost £725, all paid by the generosity of the congregation. The old chapel became a Brittanic School. Soon after this Mr Williams confined his ministry to Penegoes.

In 1861 Mr David Miles Jenkins, student at Bala, was called. He was ordained June 6th and 7th the same year, those taking part were Mr J. Jones, Machynlleth. Mr E. Thomas, Meifod. Mr I. M. Davies, Maesycwmwr. Mr E. C. Jenkins, Rhymni. Mr J. Williams, Castellnewydd also Messrs W. Ambrose, Porthmadog ; E. Williams, Dinas ; T. Davies, Dolgellau ; and I. Thomas, Towyn. During his time a house was built for the minister on land donated by Mr Lewis Lewis, Cefnrhosan for the use of the church for 1,000 years. Most of the debt is paid. Mr Jenkins moved to the Welsh Church in Newtown in September 1866.

Early in 1867 Mr John Roberts, syudent at Carmarthen, was called. Ordained on July 11th and 12th, 1867 those officiating were Mr R. Jones, Llanidloes (the young minister's uncle). Mr J. Roberts, Conwy.  Mr Josiah Jones, Machynlleth. Mr W. Morgan, Lecturer at Carmarthen. Mr D. M. Jenkins, Newtown also present were Messrs D. Oliver, Llanberis ; O. Evans, Llanbrynmair ; S. Edwards, Machynlleth ; R. Thomas, Bangor; I. Thomas Towyn and Mr H.C. Williams, Baptist minister at Dylife, Mr Roberts remains here.

It appears unlikely that more than one was raised to preach here, only Mr John Morgan, Caehaulog, who served the ministry for many years. There are 2 preachers associated with the church here Mr John Hughes, Rhiwgam, and Mr Edward Davies, Dolcaradog. The following also served the cause well -  David Davies, Bryntudor, Dafydd Robert,  Gaethle, and Hugh Mathew.

* Methodistiaeth Cymru, Cyf. II, tudal. 244.

**Dysgedydd, 1865. Tudal. 49. Ysgrif Mr D. M. Jenkins.    

*** MSS Mr. D. Morgan, Llanfyllin.

# Annibynwr 1864. Tudal. 219. Ysgrif Mr. Josiah Jones.

## Dysgedydd, 1837. Tudal. 168.

DYLIFE

Translation available on /big/wal/MGY/Dylife/Hanes.html

" Yn ddiweddar y ffurfiwyd Dylife yn blwyf. Mae y lle wedi dyfod yn lled boblog trwy agoriad gweithiau plwm ar y mynydd. Arferid pregethu yma er yn foreu gan weinidogion Machynlleth, Aberhosan, a Llanbrynmair; ond yn 1863 y corpholwyd yma eglwys fel cangen o Aberhosan a than ofal ei gweinidog. Nid oes yno gapel wedi ei godi, ond cyfarfyddant mewn pabell goed gyfleus iawn, yr hon a roddir at eu gwasanaeth gan gwmni gwaith plwm y Dylife. Mae yma gynnulleidfa gryno, a phobl ffyddlon dros ben. Griffith Wilson yw yr unig ddiacon yn y lle, ac y mae wedi bod yma er dechreuad yr achos, ac nis gellir canmol gormod ar ei ffyddlondeb ; a gwyr y pregethwyr fu yn myned i'r Dylife o Machynlleth am garedigrwydd ac arabedd diarhebol ei wraig Mary Wilson, a'i pharodrwydd i ymgeleddu y rhai a ddelo heibio."

 

  PENEGOS

Ebenezer y gelwir y capel bychan sydd yma. Y mae o fewn dwy filldir i Fachynlleth. Dechreuwyd pregethu yma gan Mr Morgan yn fuan wedi dechreu ei Weinidogaeth yn y dref. Mewn anedd-dy o'r enw Coedcae y pregethid ar y dechreu ; and yn y flwyddyn 1824, codwyd yma gapel bychan. Bwriadwyd ef ar y cyntaf i gadw ysgol Sabbothol, a chynal cyfarfodydd gweddi, a phregethu achlysurol ; ac felly y bu hyd adeg ymadawiad Mr Morgan yn 1836, yna ymffurfiodd yr aelodau yn y lle yn eglwys Annibynol; ac unasant a'r eglwys yn Aberhosan i roddi galwad i Mr Richard Jones, a bu yn gweinyddu iddynt nes yr ymadawodd i Rhuthyn. Cytunasant drachefn a'r eglwys yn Aberhosan i roddi galwad ..............................

CONTINUED

Translation by Maureen Saycell (Dec 2010)

This small chapel is named Ebenezer. It is within 2 miles of Machynlleth. Preaching began here soon after Mr Morgan took up his ministry in the town, initially in a dwelling house named Coedcae and in 1824 a small chapel was built. It was intended to hold Sunday school and prayer meetings mainly, with occasional sermons, and so it remained until Mr Morgan's departure in 1836. The members then established an Independent church here and joined with Aberhosan to call Mr Richard Jones who cared for them until he left for Rhuthyn. Again they jointly called Mr J Williams, he gave up care of Aberhosan but continued at Penegoes until his health deteriorated. The care was then taken on by Mr Jones, Machynlleth who continues in that position. This was never a strong cause and we do not know of any preachers raised here.

BIOGRAPHICAL NOTES*

JOHN WILLIAMS - born 1798, Pennal, near Machynlleth - agricultural worker - confirmed by Mr Morgan around 1817, and joined Pennal - moved to Towyn, then Llanegryn and there began to preach with Mr Lloyd, Towyn - went to Grammar School in Newtown in 1827 for 2 years - called by Dinasmawddwy to succeed Mr. Hughes  - ordained February 19th, 1829, spent 10 years there - called 1839 to Aberhosan and Penegos - ended his ministry at Aberhosan in1860, continued at Penegos - registered with Retired Ministers treasury  - died September 12th, 1864 age 66  - buried Aberhosan, with his son John.

........Not fully extracted.

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

CONTINUED

 

(Gareth Hicks - 17 Dec 2010)

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Montgomeryshire section (Vol 1) - Pages  388 - 397

See main project page

Proof read by Maureen Saycell (Sept 2008)

Chapels below;

(Continued) DREFNEWYDD. (SAESONAEG)   DREFNEWYDD  (CYMREIG) (with translation)

CERI (with translation) FORDEN  (with translation)

 

---

Pages 388 - 397

388

(Continued) DREFNEWYDD. (SAESONAEG)

(Not fully extracted)

389

EDWARD DAVIES. Ganwyd ef yn Ashton, Sir Amwythig, am un-ar-ddeg o'r gloch y bore, Mawrth 13eg, 1796. Enwau ei rieni oeddynt Edward a Margaret Davies. ...................................

390 / 391

392  

DREFNEWYDD  (CYMREIG)

(Newtown parish)

Nid yw yr achos Cymreig yma ond diweddar mewn cydmariaeth. Gwelsom fod yma achos Cymreig gynt, ond darfyddodd hwnw yn hollol; a phan ail gychwynwyd yr achos yn y dref, er mai yn achos Cymreig bwriadid ef, ni bu yn hir cyn cael ei droi yn gwbl i'r Saeson, ac er fod y rhan fwyaf o'r rhai a berthynai iddo yn Gymry ; ac ar ol hyny nid oedd yma un ddarpariaeth gan yr Annibynwyr ar gyfer y Cymry. Yn 1844, ysgrifenodd Mr John Davies lythyr at Gymanfa Machynlleth, yn galw sylw y gweinidogion ac eraill at amddifadrwydd y dref. Cymerwyd sylw o'r mater, ac anfonwyd atebiad caredig i'r llythyr. Yn Nghymanfa Penarth, yr hon a gynhaliwyd Mehefin 30ain, a Gorphenaf 1af, 1847, penderfynwyd "Fod y Gymanfa yn rhoddi anogaeth i achos Cymreig i gael ei gychwyn. yn y Drefnewydd." Yn mis Awst, y flwyddyn hono, wedi ymgynghori a chyfeillion yn y dref, daeth Mr R. D. Thomas, Penarth, yma ar un Sabboth, a phregethodd mewn ystafell yn Severn Street ; a'r mis canlynol corpholwyd o gylch deuddeg o bersonau yma yn eglwys ; a bu gweinidogion a phregethwyr y Sir yn nodedig o gynorthwyol i'r achos, ac aeth pob peth yn mlaen yn dra chalonog, fel cyn pen blwyddyn yr oedd nifer yr aelodau yn ddeg-ar-hugain.

Yn y flwyddyn 1848, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr Hugh D. Pughe, yr hwn oedd yn weinidog yn y Main a'r canghenau, i fod yn weinidog iddi, a chydsyniodd yntau a'r gwahoddiad ; a bu yma yn dra ymdrechgar hyd nes y rhoddodd angau derfyn ar ei lafur yn mis Hydref, 1850.

Ar ol hyny bu yr eglwys yn anffortunus fawn yn ei gweinidogion dros amryw flynyddoedd. Bu Meistri Isaac Francis, Mathew Lewis, Robert Fairclough, a William Jones yma yn olynol, o'r flwyddyn 1851, pan ddaeth y cyntaf yma, hyd y flwyddyn 1862, pan yr ymadawodd yr olaf. Yr oedd y tri blaenaf wedi eu hurddo cyn dyfod yma ; ond yma yr urddwyd yr olaf. Dyoddefodd yr achos bychan yma yn fawr oddiwrth ddrwg fuchedd y naill, ac annghallineb y lleill o'r gweinidogion hyn, ac ysigwyd ef trwy wahanol amgylchiadau a'i cyfarfu, fel mai y syndod mwyaf ydyw na buasai wedi ei lwyr ddinystrio. Yn y flwyddyn 1863, cymerodd Mr J. Jones, Smethcott ofal y lle, ac yn ei amser ef y codwyd y capel prydferth sydd yma yn bresenol. Hyd hyny, parheid i addoli mewn ystafell. Costiodd y capel fwy na £500, a chyfranwyd yn helaeth tuag ato gan gyfeillion y lle ; a chafwyd cynorthwy effeithiol gan gyfeillion y tu allan i'r eglwys.

Yn agos i ddiwedd 1866, cymerodd Mr D. M. Jenkins ofal yr eglwys; a llafuriodd yma gyda diwydrwydd mawr hyd ddiwedd 1870, pryd y symudodd i Salem, Penmaenmawr. Mae achos Cymreig dan anfantais dirfawr mewn tref fel hon, pan nad oes ganddo ond ymddibynu yn unig ar y dyfodiaid o'r rhanau gwledig, ac y mae arhosiad y rhai hyny pan deuant yn hynod o ansicr ; ond y mae y rhai sydd yn glynu wrth yr achos yn nodedig am eu ffyddlondeb a'u haelioni.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

HUGH D. PUGHE. Ganwyd ef yn y Pandy, Rhydyronen, Bryncrug, yn agos i Dowyn, Meirionydd, yn 1820. Derbyniwyd ef yn aelod a dechreuodd bregethu trwy gymhelliad Mr Lloyd, Towyn, a'r eglwys yn

393

Bryncrug. Derbyniwyd ef i athrofa y Bala, yn un o'r dosbarth cyntaf a dderbyniwyd iddi ar ei sefydliad, a'i enw ef sydd gyntaf ar y rhestr. Bu yn yr athrofa am dair blynedd. Urddwyd ef, fel y gwelsom, i fod yn weinidog yn y Main a'r canghenau, Tachwedd  11eg a'r 12fed, 1845. Bu yno hyd ddiwedd 1848, pan y symudodd i'r Drefnewydd ; a bu yno yn ddefnyddiol a pharchus am fwy na dwy flynedd. Ymaflodd oerfel ynddo trwy eistedd ar y ddaear ar un prydnhawngwaith, yr hwn a drodd yn enynfa ar yr ymenydd, ac a effeithiodd yn hollol ar ei ymwybyddiaeth. Cafodd gystudd caled, yr hwn a derfynodd yn ei angau, Hydref 19eg, 1850, yn 30 oed. Claddwyd ef yn mynwent Llanllwchaiarn ; and nid oes careg arno, na dim i ddynodi y lle y gorwedd.

Yr oedd Mr. Pughe yn gyfaill hynaws a charedig, heb wybod dim am frad a dichell. Yr oedd yn llawn o ysbryd pregethu, a chwaeth nodedig ganddo at iaith gref, flodeuog, yn ymylu weithiau hwyrach ar chwyddiaith ; and pe cawsai fyw ychydig yn hwy, buasai yn tyfu allan o hyny. Mae ei gydefrydwyr yn yr athrofa, a'i frodyr yn y weinidogaeth a gair da iddo ; ac yr oedd yn anwyl gan, ac yn barchus yn ngolwg y bobl yn mysg y rhai y bu yn llafurio. Ond "gostyngwyd ei nerth ar y ffordd," a thorwyd ef i lawr yn mlodeu ei ddyddiau. Gadawodd weddw ac unig ferch i alaru ar ai ol.

Translation by Maureen Saycell (Jan 2011)

The Welsh Cause is comparatively recent. This story is told in the history of the English cause. In 1844 Mr John Davies wrote to the Machynlleth Assembly drawing attention to the situation here, a sympathetic reply was received. At the Penarth Assembly on June 30th and July 1st 1847 it was decided that "encouragement should be given to the founding of a Welsh cause at Newtown". In August that year Mr R D Thomas, Penarth came and preached in a room on Severn Street and the following month 12 members were formed into a church. With the support of local ministers the membership was 30.

In 1848 Mr Hugh D Pughe, minister of Main and branches, was called as minister here. He was here until his death in October 1850.

The following years they were unfortunate with their ministers - Messrs Isaac Francis, Mathew Lewis, Robert Fairclough, and William Jones succeeded each other from 1851 to 1862. It is surprising that the cause survived all the trials. In 1863 Mr J Jones, Smethcott took on the ministry and a new chapel was built during his time. The cost was £500, contributions were made by members and supporters of the church.

Mr D M Jenkins came in 1866 and was successful here until 1870 when he moved to Salem, Penmaenmawr. A Welsh cause is vulnerable here, depending on new arrivals from rural areas, their tenure sometimes short.

BIOGRAPHICAL NOTES *

HUGH D. PUGHE - Born Pandy, Rhydyronen, Bryncrug, near Tywyn, Meirioneth, in 1820 - became a member and encouraged to preach by Mr Lloyd, Towyn, and Bryncrug - went to Bala College, his is the first name in the register, spent 3 years there - ordained Main and branches, November 11th and 12th, 1845 - until 1848, moved to Newtown - He was taken ill and died October 19th, 1850, aged 30 - buried at Llanllwchaiarn, no stone.

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

CERI

 Symudiad yr athrofa o Lanfyllin i'r Drefnewydd a fu yr achlysur i ddechreu pregethu yn y Drefnewydd. Agorwyd y drws i'r efengyl gyntaf yma gan hen wraig, yr hon a ddaeth yma i fyw o Carno; a phregethwyd y bregeth gyntaf yn ei thy Hydref 27ain, 1822, gan Mr Samuel Roberts, myfyriwr y pryd hwnw yn yr athrofa. Yr oedd yr hen wraig hon yn byw yn y ty agosaf i'r Persondy ; ac o hyny allan bu pregethu cyson yn y lle, ac agorwyd amryw ddrysau yn fuan. Corpholwyd eglwys yma Ebrill 11eg, 1824; a dechreuwyd meddwl am dir i godi capel arno. Yr oedd gan Mr Jones, Banbury, dir yn y lle, a rhoddodd brydles ar ddarn ohono am fil o flynyddoedd, am yr ardreth o swllt y flwyddyn, a chodwyd capel gwerth £270, heb gyfrif y cludiad, yr hyn a roddwyd yn rhad gan yr ardalwyr. Pregethwyd y bregeth gyntaf ynddo Tachwedd 21ain, 1824, gan Mr Samuel Bowen, athraw Ieithyddol yn athrofa yn y Drefnewydd ; an agorwyd ef yn gyhoeddus Rhagfyr 29ain a'r 30ain, 1824 ; ac ar yr un pryd urddwyd Mr Samuel Bowen i fod yn weinidog yn y lle. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys, holwyd y gofyniadau, a dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr I. Roberts, Llanbrynmair ; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr D. Jones, Treffynon, ac i'r eglwys gan Mr J. Pearce, Wrecsam. Yr oedd amryw weinidogion eraill yn bresenol, a'r rhan fwyaf o'r myfyrwyr oedd ar y pryd yn yr athrofa yn y Drefnewydd. Llafuriodd Mr Bowen yma gyda chymeradwyaeth mawr am flynyddau, ac yr oedd golwg obeithiol ar yr achos ; se wedi ei ymadawiad ef i Macclesfield, gofalwyd am yr achos yn ffyddlon gan y myfyrwyr, hyd nes y symudwyd yr athrofa i Aberhonddu. Daeth un Mr David Evans, o athrofa Caerfyrddin yma am ychydig, yr hwn a drodd wedi hyny i'r Eglwys Sefydledig. Ar ei of of daeth Mr Methusalem Davies yma, yr hwn a fuasai yn weinidog yn Abergwyli, ac yn ei amser ef disgynodd yr achos yn isel iawn, fel yr oedd bron wedi gwywo pan y symudodd oddiyma i Penywaun, Sir Fynwy.

394  

Yn 1840, codwyd capel arall yn mhlwyf Ceri, a galwyd ef Bethany, ac y mae claddfa gyfleus yn nglyn ag ef. Agorwyd of Gwener y Groglith, 1840, pryd y pregethodd Meistri J. Jones, Forden; T. Morgan, Trallwm; A. Francis, Drefnewydd, a J. Owen, Bishop Castle. Daeth Mr Robert Jones yma, yr hwn a urddasid yn Nghorwen ;ond ni bu yma ond ychydig. Syrthiodd oddiar ben y cerbyd wrth deithio, a bu farw. Yn y flwyddyn 1843, rhoddwyd galwad i Mr William Daniel, ac urddwyd ef Mehefin 7fed ; a gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri D. Evans, Llanidloes ; A. Francis, Drefnewydd ; J. Owen, Bishop Castle, a T. Jones, Minsterley. Ni bu Mr Daniel yma ond ychydig flynyddoedd ; ac yr oedd yr achos yn nhreflan Ceri wedi disgyn mor isel, fel yn 1849, y gwerthwyd y capel i'r Bedyddwyr. Bu Mr Thomas Davies yma am dymor, ond symudodd ef i Gaerdydd ; ac er hyny ni bu yma yr un gweinidog sefydlog ; and mae Mr John Owen wedi gofalu am y lle yn fwy na neb arall am y blynyddau diweddaf. Mae golwg lewyrchus ar yr achos yn Bethany, a phob peth yn myned yn mlaen yn llwyddianus ; ond colled fawr i'r achos oedd gwerthu y capel yn y dreflan lle y cychwynwyd yr achos, a lle yr oedd cynnulleidfa luosog, ac eglwys flodeuog, ddeugain mlynedd yn ol. Mae amryw o'r eglwysi ar y terfynau hyn, wedi dyoddef yn enbyd oblegid mai " gweision cyflog" ac nid bugeiliaid sydd wedi bod yn rhy fynych yn bwrw golwg drostynt.

Translation by Maureen Saycell (Aug 2009)

It was the removal of the College from Llanfyllin to Newtown that occasioned the start of preaching here. The door was opened by an old lady who moved here from Carno, the first sermon was given at her house on October 27th, 1822, by Mr Samuel Roberts, then a student at the College. This old lady lived next to the Parsonage and from then on there was frequent preaching here with many doors opening to them. A church was formed on April 11th, 1824, and thoughts turned to finding land to build a chapel on. Mr Jones, Banbury, had some land in the area and gave a lease on a portion for 1,000 years at a cost of 1 shilling per year, a chapel worth £270 was built on it, not including carriage, which was provided free by the people. The first sermon was given in the chapel on November 21st, 1824, by Mr Samuel Bowen, the language tutor at the College in Newtown, it was officially opened on December 29th and 30th, 1824, when Mr Samuel Bowen was also ordained there. On the occasion Mr I Roberts preached on the nature of a church, asked the questions and offered the ordination prayer. Mr D Jones, Treffynnon, preached to the minister and Mr J Pearce, Wrexham to the church. Many other ministers were present, as well as most of the students at the College in Newtown. Mr Bowen worked here very well for many years and the cause looked very hopeful. After his departure for Macclesfield the cause was looked after faithfully by the students, until the College was moved to Brecon. A Mr David Evans came here from Carmarthen College for a while, who later turned to the Established Church. Then came Mr Methusalem Davies, who had been minister ar Abergili, and during his time here the cause sank to a very low state when he went from here to Penywaun, Monmouthshire.

In 1840, anotherchapel was built in Ceri parish, named Bethany, with a convenient burial ground. It was opened on Good Friday, 1840  when the following preached - Messrs  J. Jones, Forden; T. Morgan, Welshpool; A. Francis, Newtown, and  J. Owen, Bishop Castle. Mr Robert Jones came here , who had been ordained in Corwen, but had only been here for a short time when he fell from a carriage while travelling and died. In 1843 a call was sent to Mr William Daniel, he was ordained on June 7th when Messrs D. Evans, Llanidloes ; A. Francis, Newtown ; J. Owen, Bishop Castle, and T. Jones, Minsterley, officiated. Mr Daniel was only here for a short time and the cause got so poor that the chapel was sold to the Baptists in 1849. Mr Thomas Davies was here for a short time, but moved to Cardiff, since then there has been no settled minister. Mr John Owen has taken the main burden of care over the last few years. Bethany appears to be flourishing and all going well, but the sale of the original chapel in the area, where there was a large congregation and a successful church, 40 years ago, was a great loss to the people. Many of the churches in this area have suffered from having "paid servants" rather than dedicated shepherds caring for them.

 

FORDEN

Dechreuwyd pregethu yn y lle hwn yn benaf, trwy lafur y myfyrwyr yn athrofa y Drefnewydd, yn fuan wedi sefydliad yr athrofa derfyniad ei amser yn yr athrofa, penderfynodd Mr John Jones, ymroddi lafurio yn yr ardal dywyll yma, ac wedi ymdrechu yn ddiflino, llwyddodd i godi capel a ffurfio eglwys yma, a chymerodd ei urddiad ac agoriad y capel le yr un pryd. Fel hyn y ceir yr hanes yn y Dysgedydd, 1827, tu dal. 53. " Ar y 12fed a'r 13eg o Ragfyr diweddaf, agorwyd addoldy newydd, perthynol i'r Anymddibynwyr, yn Forden, Swydd Drefaldwyn.. Yn yr hwyr y dydd cyntaf, gweddiodd y Parch. E. Bebb, Drefesgob, a phregethodd y Parch. T. James, Minsterley, a'r Parch. S. Bowen, Athraw Awdurol, athrofa Gwynedd, oddiwrth Salm lxviii. 16, a Mat. xviii. 20. Dranoeth am 10, dechreuodd y Parch. J. Jones, Main, a phregethodd y Parch. J. I. Beynon, Dorrington, oddiar Than iv. 19-24. Am ddau yn y prydnhawn, neillduwyd y Parch. John Jones, gynt myfyriwr yn y Drefnewydd, i gymeryd gofal gweinidogaethol yr eglwys ag gael ei phlanu yn Forden. Cyflawnwyd y rhanau arweiniol o'r gwaith gan y Parch. J. Davies, Llanfair. Darluniwyd natur eglwys efengylaidd, a holwyd y gofyniadau gan y Parch. E. Davies, Athraw Duwinyddol yr athrofa grybwylledig. Traddodwyd yr urdd-weddi gan Parch. G. Ryan, Trallwng. Anerchwyd y gweinidog gan y Parch. T. Weaver, o'r Amwythig, oddiwrth Mat. iv. 19, a therfynwyd trwy weddi gan y Parch. J. Roberts, Llanbrynmair. Yn yr hwyr, gweddiodd Parch. I. Rees, Sarney, ac anerchwyd yr eglwys a'r gynnulleidfa gan y Parch. J. Roberts, Llanbrynmair, a therfynwyd gwaith y dydd trwy weddi gan y Parch. T. Weaver. Yr oedd y gynnulleidfa yn lled luosog, y gwrandawyr yn astud, a hyderir y bydd i ddwys gyflawniadau y cyfarfod

395

wneuthur argraffiadau arosol ar feddyliau yr ardalwyr. Y mae ymdrechiadau Mr Jones yn adeiladiad yr addoldy uchod mewn ardal dywyll, wedi bod yn dra chanmoladwy, ac y mae lle i obeithio y cant eu coroni a llwyddiant."

Llafuriodd Mr Jones yma yn ddiwyd, er mynych wendid, ac yn ngwyneb llawer o ddigalondid, am bedair-blynedd-ar-ddeg wedi ei urddiad, a bu farw, Tachwedd 30ain, 1840. Dilynwyd Mr Jones, gan un Mr Henley, yr hwn a lafuriodd yma gyda chymeradwyaeth hyd ddydd ei farwolaeth ; ond ni bu ei dymor ond byr. Am yspaid ar of hyny bu yr eglwys mewn cysylltiad a'r eglwys yn y Trallwm, dan ofal Mr J. Davies, hyd ei farwolaeth. Yn mis Mai, 1851, rhoddwyd galwad i Mr John Peter Jones, yr hwn oedd eisioes wedi symud o'r Drefnewydd i Marton, a bu yma nes y symudodd i Bromyard, Sir Henffordd, yn Hydref, 1853. Yn nechreu Ionawr, 1855, cymerodd Mr Thomas Peters, pregethwr cynorthwyol o Bwlchyffridd, ofal yr eglwys, ac urddwyd ef Mehefin 21ain, y flwyddyn hono, a gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri H. James, Llansantffraid; J. Owen, Bwlchyffridd ; R. Hughes, Trallwm, ac eraill. Ymadawodd Mr Peters i Gaerlleon yn 1857 ; ac yn Hydref y flwyddyn hono, dechreuodd Mr R. W. Lloyd, o Lanbadarn, Sir Faesyfed, ei weinidogaeth yma ; a bu yma hyd Mai, 1865, pryd y symudodd i Woolerton. Yn haf y flwyddyn hono, rhoddwyd galwad i Mr Thomas R. Davies, myfyriwr o athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef Hydref 3ydd, 1865. Ar yr achlysur gweinyddodd Meistri H. Oliver, B.A., Casnewydd; W. Price, Minsterley; L. Roberts, Dorrington ; D. M. Davies, Llanfyllin, ac eraill. Rhoddodd Mr Davies yr eglwys i fyny yn Hydref, 1868, a symudodd i Polton-le-Fylde, Swydd Lancaster. Yn 1870, rhoddwyd galwad i Mr William Bowen, myfyriwr o athrofa y Bala, ac urddwyd ef yn mis Medi, ac ar yr achlysur gweinyddodd Meistri J. Jenkins, Pontypool; D. Rowlands, B.A., Trallwm; L. Roberts, Dorrington; W. Price, Minsterley, ac eraill. Mae Mr Bowen yn parhau i lafurio, ac y mae yr achos mewn gwedd siriol, er nad yw wedi gwneyd y cynydd a ddisgwyliasid oddiwrth ei gychwyniad addawus.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL (Not fully extracted)

JOHN JONES. Ganwyd ef yn Llanddeusant, Mon, Gorphenaf 23ain, 1798. ...................................

396 / 397

Translation by Maureen Saycell (Aug 2009)

Preaching began here mainly due to the efforts of the Students at Newtown College. Soon after the settlement of the College, on the completion of his time there, Mr John Jones decided to put his efforts into this dark area and after working tirelessly, he succeeded in forming a church and building a chapel. His ordination and the opening of the chapel coincided. This is the account from the Dysgedydd, 1827, page 53. "On the 12th and 13th of December last, a new house of worship was opened, belonging to the Independents, in Forden, Montgomeryshire. On the evening of the first day Rev. E. Bebb, Drefesgob, offered a prayer, and sermons from Rev. T. James, Minsterley, and Rev. S. Bowen, Lecturer, Gwynedd College, from psalm lxviii. 16, and Mat. xviii. 20. The next day at 10 was opened by Rev. J. Jones, Main, followed by a sermon from Rev. J. I. Beynon, Dorrington, from Than iv. 19-24. At two in the afternoon the Rev. John Jones, late student at Newtown, to take ministerial care of this church and parish of Forden.This was led by Rev. J. Davies, Llanfair. The nature of a church was described and the questions asked by Rev. E. Davies, Lecturer in Divinity at the afore mentioned College. Rev. G. Ryan, Welshpool, offered the ordination prayer and the minister addressed by Rev. T. Weaver, Shrewsbury, from Mat. iv. 19, and the service closed with a prayer from Rev. J. Roberts, Llanbrynmair. In the evening Rev. I. Rees, Sarney, offered a prayer and an address to the church from Rev. J. Roberts, Llanbrynmair, and the day brought to a close through prayer by Rev. T. Weaver. The congregation was fairly large, the listeners being attentive that it is hoped  a lasting impression was made on the local people. Mr Jones' efforts in building a chapel in such a dark area deserves praise, and it is hoped the effort will be crowned with success."

Mr Jones worked hard here, despite frequent weakness, and in the face of low spirits for 14 years after his ordination. He died November 30th, 1840. He was succeeded by a Mr Henley, who worked hard here until his death, his term was short. For a while after this the church joined with Welshpool under the care of Mr J Davies, until his death. In May, 1851 a call was sent to Mr John Peter Jones, who had already moved from Newtown to Marton. He remained here until he went to Bromyard, Herefordshire, in October, 1853. At the beginning of January 1855 a supporting minister named Mr Thomas Peters, from Bwlchyffridd,  took charge of he church and he was ordained on June 21st, that year.. Messrs H. James, Llansantffraid; J. Owen, Bwlchyffridd ; R. Hughes, Trallwm, and others officiated. Mr Peters left for Caerleon in 1857 and in that October  Mr R W Lloyd, from Llanbadarn, Radnorshire, began his ministry here. He remained here until May 1865 when he moved to Woolerton. That summer a call was sent to Mr Thomas R Davies, a student at Brecon College, and he was ordained on October 3rd, 1865. Those officiating were Messrs H. Oliver, B.A., Newport; W. Price, Minsterley; L. Roberts, Dorrington ; D. M. Davies, Llanfyllin, and others. Mr Davies gave up the church in October 1868 and moved to Polton le Fylde, Lancashire. In 1870 Mr William Bowen was called, a student at Bala College, he was ordained in September. Officiating were Messrs J. Jenkins, Pontypool; D. Rowlands, B.A., Welshpool; L. Roberts, Dorrington; W. Price, Minsterley, and others. Mr Bowen continues to labour here, the cause looks promising, although there has not been the increase that was expected.

BIOGRAPHICAL NOTES* (Not fully extracted)

JOHN JONES - born Llanddeusant, Mon, July 23rd, 1798. .......................

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

End of Montgomeryshire

 

(Gareth Hicks - 9 Jan 2011)

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books See main project page

Proof read by Maureen Saycell (May 2008)

Montgomeryshire section (Vol 1) - Pages 248 - 261

Chapels below;

• (Continued) LLANBRYNMAIR
• LLANFYLLIN  (with translation)

---

Pages 248 - 261

248

(Continued) LLANBRYNMAIR

*(Not fully extracted)

*HENRY WILLIAMS. Yr oedd y gwr da hwn yn byw yn yr Ysgafell, ger llaw y Drefnewydd. .............................

249

*HUGH OWEN. Yn Mron y Clydwr, yn mhlwyf Llanegryn, Meirionydd, yr oedd ef yn byw, a thebygol mai yno y ganwyd ef, yn y flwyddyn 1637. ......................

250  

*JOHN OWEN. Mab Mr Hugh Owen. Yr oedd yn weinidog ieuangc gobeithiol a chymeradwy fawn, ac, ar ol marwolaeth ei dad, yr unig

251

weinidog Ymneillduol yn Meirionydd. ...............................

*RAYNALLT WILSON. Nid oes genym and y peth nesaf i ddim o hanes Mr Wilson. ............................

REES PROTHEROE. Gweler hanes Caerdydd a'r Watford.

WILLIAM JERVICE. Gweler Hanes Llanfyllin.

BENJAMIN MEREDITH. Nid oes genym ddim i ychwanegu at yr hyn a nodasom mewn perthynas iddo ef.

LEWIS REES. Gweler hanes y Mynyddbach, Morganwg.

SIMON WILLIAMS Gweler hanes eglwysi Rhaiadr, Llandrindod a Thredwstan.

*RICHARD TIBBOTT. Ganwyd y gwr rhagorol hwn yn Hafodypant, yn mhlwyf Llanbrynmair, Ionawr 18fed, 1719. ....................................

252 / 253

*JOHN ROBERTS. Ganwyd y gwr enwog ac anwyl hwn yn Bronyllan, plwyf Mochtref, Maldwyn, Chwefror 25ain, 1767. .................................

254 / 255 / 256 / 257 / 258

 

LLANFYLLIN

Er ein bod wedi rhoddi y flaenoriaeth i Lanbrynmair, dichon fod yn anhawdd penderfynu pa un ai y gangen yno o eglwys Sir Drefaldwyn ai y gangen yn nghylchoedd Llanfyllin a ymffurfiodd yn eglwys Annibynol gyntaf. Mae yn dra eglur pa fodd bynag fod yr eglwys yn Llanfyllin yn gallu dilyn ei hanes yn lled ddifwlch hyd y flwyddyn 1640, pryd y gweinyddid iddi gan yr hyglod Vavasor Powell, a'r hwn hefyd a barhaodd i fwrw golwg drosti cyn belled ag y goddefid iddo gan ei lafur dirfawr a'i ddioddefiadau chwerwon am fwy nag ugain mlynedd. Hyd adferiad Siarl II yn 1660, a'r cyfreithiau gormesol a ddilynodd ei esgyniad i'r orsedd, arferent ymgynull i addoli yn nhai Meistriaid John Griffith, a Walter Griffith, ac mewn manau eraill yn y dref a'i hamgylchoedd; ond ar ol hyny gorfu iddynt gilio i leoedd anghysbell a chuddiedig i gyfarfod i addoli er dianc rhag cynddaredd yr erlidwyr y rhai oeddynt fel gwaedgwn yn barod i ymosod arnynt. Arferent ymgynull fynychaf yn y Pantmawr, amaethdy o fewn milldir a haner i dreflau Meifod. Mae yr hen dy yn aros a'i olwg yn gyffelyb i dai yr eilfed ganrif ar bymtheg. Ei wneuthuriad sydd o goed a delltwaith - y coed wedi eu duo, a'r dellt wedi eu gorchuddio a phriddgalch. Ychydig o oleuni a ollyngir i fewn iddo trwy ffenestri bychain culion ; ac fel i ychwanegu at olwg hynafol a chyntefig y lle tyf wrth ei dalcen dwyreiniol ywen ganghenog ; a chysgodir y ty rhag poethder yr haul ganol dydd gan sycamorwydden gref. Yma y cyrchid i addoli o bob cwr o'r wlad oddiamgylch yn y cyfnod hwnw, ac am fwy na dau can' mlynedd ar ol hyny. Arferai tua deg an hugain o bersonau o Lanfyllin ddyfod i'r Pantmawr i addoli yn yr adeg yma. Gweinyddwyd i'r gynulleidfa ar y pryd gan y pregethwyr a enwyd eisoes yn nglyn a Llanbrynmair, y rhai a wasanaethent eglwys Sir Drefaldwyn yn ei holl ganghenau. Yr oedd un Morris Williams, cylchwr (cooper) wrth ei gelfyddyd, yn aelod gweithgar o'r frawdoliaeth, ac yn bregethwr cymeradwy. John Evans, ysgolfeistr o Groesoswallt, John Griffith, o Lanfyllin, yr hwn oedd Ynad Heddwch, a Richard Baxter gwas John Kynaston, oeddynt hefyd yn mysg y rhai mwyaf gweithgar yn y lle ; ac yn y cyfarfodydd anghyfreithlawn, fel eu cyfrifid, a gynhelid mewn manau eraill yn mhlwyfi Llanfyllin a Llanfechain.

Bu Ambrose Mostyn, fel y tybir, am dymor yn llafurio yn mysg y gangen yma. Adroddir ei fod mewn cyfarfod parotoad yn Pantmawr, ac yr oedd yno  ryw nifer i'w derbyn i gymundeb dranoeth. Wrth eu holi pa beth a wasgodd ar eu meddwl am fater eu heneidiau, dywedai pob un mai gweinidogaeth Vavasor Powell , gyda'r hon yn gyffredin yr oedd effeithiau grymus yn cydfyned. Ar ol eu gwrando syrthiodd Mr Mostyn iselder meddwl mawr, ac ofnai nad oedd yr Arglwydd wedi ei alw ef i bregethu, onide y rhoddasid iddo yntau yn gystal ag i Mr Powell eneidiau yn seliau ei weinidogaeth. Pan ddaeth y gynulleidfa yn nghyd boreu dranoeth yr oedd y pregethwr yn ei wely, ac yn rhy wael i godi. Aeth

259

Morris Williams ato a deallodd yn fuan mai iselder ysbryd oedd arno ar ol y pethau a glywodd yn y cyfarfod y prydnawn o'r blaen, a dywedodd hyny wrtho. Addefodd Mr. Mostyn mai felly yr oedd. " 0 ddylech chwi ddim gadael i beth fel yna eich taflu i lawr," meddai Morris Williams, " chwi wyddoch mai cooper ydwyf fi, ac y mae genyf fi ddynion ar hyd y maes yn cwympo coed; ond wna nhw er hyny byth lestri cymhwys i fod ar y bwrdd, ac at wasanaeth teuluoedd heb i minau eu llunio a'u cymhwyso - felly y mae Mr Powell yn myned allan yn ei nerth a'i fwyell ar  ysgwydd i gwympo y coed ; ond y mae eich gwaith chwi yn yr eglwys i'w trin a'u cymhwyso, ac y mae eich eisiau eich dau ar Dduw i gymhwyso llestri trugaredd y rhai a barotodd efe i ogoniant." Gwelodd Mr Mostyn briodoldeb y sylw, cyfododd o'i wely, a phregethodd gyda blas i'r bobl oedd yn disgwyl yn awyddus am dano ; canys yr oedd " gair yr Arglwydd yn werthfawr yn y dyddiau hyny." Cafodd y gangen yma yn y cyfnod dan sylw fwynhau rhan o weinidogaeth Meistri Hugh Owen, Henry Williams, John Owen, Reynallt Wilson, James Owen, ac ereill.

Yn y flwyddyn 1690, anturiodd Mr James Owen, yr hwn oedd y pryd hwnw yn Nghroesoswallt, i dref Llanfyllin i gynyg pregethu. Agorodd Mr John Griffith ei ddrws iddo. Yr oedd ei dy yn y fan y saif addoldy presenol yr Annibynwyr yn y dref. Mae yn debygol mai hwn oedd y John Griffith y cyfeiriwyd ato o'r blaen, yr hwn a gyrchai i'r Pantmawr a'r hwn oedd yn Ynad Heddwch. Cyn gynted ag y deallwyd fod yr Ymneillduwyr yn myned i gynal addoliad yn y dref, a bod Mr Griffith yn myned i agor ei dy iddynt, a bod y pregethwr wedi dyfod i'r lle ; ymgasglodd y werin aflywodraethus o gylch ty Mr Griflith - fel y Sodomiaid o amgylch ty Lot gynt-gan hawlio cael y pregethwr allan, a dryllio y ffenestri, a bygwth gosod y ty ar dan a llosgi pawb oedd ynddo. Daeth Mr Griffith i'r drws, ac a'i eiriau caredig, a'i gyfarchiad efengylaidd llonyddodd gynddaredd yr erlidwyr, fel yr aethant ymaith gan ymddangos yn ofidus am yr hyn a wnaethant, ac ni bu yno unrhyw ymyriad mwy a rhyddid yr Ymneillduwyr i addoli am fwy nag ugain mlynedd. Cydnabyddodd un o'r erlidwyr ar ol hyny wrth Mrs Griffith ei ffolineb, ac ychwanegodd " na bu byth lwyddiant arno er y cododd i law yn erbyn yr efengyl."

O gylch yr amser yr ymwelodd Mr James Owen a Llanfyllin, codwyd capel bychan yn Bwlchycibau, yn mhlwyf Meifod, ar y ffordd rhwng Llanfyllin a'r Pantmawr, o fewn tua thair milldir i'r lle blaenaf. Adeiladwyd ef gan un Mr Owen, Peniarth, gwr yn byw ar ei dir i hun, a galwyd ef Capel Peniarth, ond mewn gwawd gelwid ef " Capel Hirbryd." Mae yn ymddangos y byddai y bobl o ochr Llanfyllin yn arfer cadw cyfarfod prydnawnol ynddo ar eu dychweliad o'r Pantmawr ; a chan nad oedd cyfle i'r rhan fwyaf o honynt i gael bwyd rhwng y ddau gyfarfod, llysenwyd ef gan eu gelynion yn " Gapel Hirbryd." Fel hyn y dywed Cyffin yn yr Annibynwr am 1863, tudal. 132, i'r hwn yr ydym yn ddyledus am lawer o ffeithiau yn nglyn ag eglwysi Maldwyn - " Y mae y llecyn le y safai y capel a'r fynwent yn ngwr gogleddol y llwyn o goed derw a elwir ' Coed y Capel,' yn mhen uchaf y weirglodd le y daw i gyffyrddiad a'r llwyn yn ymyl hen chwarel gerig. Gelwir y weirglodd hon hefyd 'Weirglodd y Capel., Er cyn cof gan y rhai henaf o breswylwyr yr ardal, yr oedd wedi ei droi yn dy anedd ; ond y mae rhai eto yn fyw yn cofio yr

260  

hen dy, er ei fod yn henafol iawn yr olwg arno, ac yr oedd yn nghylch dau gyfair o dir yn perthyn iddo, a gelwid y ty yn Gapel yr Hirbryd.' Y mae yn dra thebyg ei fod yn feddiant ar wahan a'r tir a'i cylchynai. Gwerthwyd y ty a'r cae i Councillor Owen, Glan Severn, ger y Trallwm, gan hen wr o'r enw Thomas Owen, ond a elwid yn gyffredin ' Bold Owen,' ar gyfrif ei annuwioldeb a'i greulondeb at ei gyd-ddynion, fel yr oedd yn arswyd gwlad. Daeth y capel i feddiant y dyn hwn oddeutu y flwyddyn 1762, ac y mae lle i farnu mai yn ei amser ef y rhoddwyd heibio bregethu yn Nghapel Hirbryd. Daeth y Thomas Owen yma i ddiwedd truenus. Aeth yn dlawd a diymgeledd cyn diwedd ei oes ; a syrthiodd pren yn y llwyn ar ei ben, a lladdwyd ef yn y fan. Mae yn dra thebyg i'r cae gael ei ollwng at y weirglodd, oblegid dywedir fod Mr Edward Owens, Peniarth, yn ei haredig tua'r flwyddyn 1811, ac i amryw benglogau ddod i'r golwg, yn nghyd ag esgyrn dynol eraill ; a bod yno gerig beddau gydag adysgrifen arnynt ; ond erbyn hyn, nid oes yno na phren na maen yn aros o'r capel na'r ty."

O'r flwyddyn 1690 hyd ddechreu y ddeunawfed ganrif, gwasanaethid yr eglwys yn Llanfyllin a'r Pantmawr gan yr ychydig weinidogion a'u cynorthwywyr oedd y pryd hyny yn Sir Drefaldwyn ; ond yn 1703, rhoddwyd galwad i Mr William Jervice i fod yn weinidog. Yn hanes Llanbrynmair, cawn mai yn 1713 y dechreuodd Mr Jervice ei weinidogaeth yno ; ond yn ol yr hyn a ysgrifenodd y diweddar Mr D. Morgan yn llyfr eglwys Llanfyllin, dywed iddo ymsefydlu yno yn 1703, ac ychwanegai mai felly y ceir y dyddiad yn llyfr eglwys y Cilgwyn. Os yw hyny yn gywir, yr oedd Mr. Jervice wedi ei urddo yn Llanfyllin ddeng mlynedd cyn iddo dderbyn galwad o Lanbrynmair. Un peth sydd yn ymddangos yn ddyrus i ni yn hyn ydyw, pa fodd na buasai enw Mr Jervice yn nglyn ag adeiladiad y capel cyntaf yn Llanfyllin. Yn y flwyddyn 1708 y codwyd y capel cyntaf yn y dref, yn y fan lle y saif y capel presenol. Rhoddwyd y tir gan Mr Nehemiah Griffith, un o ddisgynyddion y John Griffith am yr hwn y crybwyllasom fwy nag unwaith; a rhoddwyd y weithred gan ei frawd, Mr Thomas Griffith, o'r Rhuall, sir Fflint, yn y flwyddyn 1738, yn yr hon y cydnabyddir fod y capel wedl ei godi lawer o flynyddau cyn hyny trwy lafur ac ar draul Evan Evans, Timothy Quarell, John Quarell, John Chidlaw, Peter Chidlaw, ac Arthur Chidlaw. Nid ydym yn cael enw William Jervice o gwbl yn eu plith, yr hyn sydd braidd yn hynod, os oedd yn weinidog iddynt. Heblaw hyny, yn Mehefin. 1702, cawn fod Mr Rees Prothero wedi ei urddo yn y Pantmawr i fod yn weinidog yno ac yn Bragginton, a'r gorsafoedd cylchynol lle y pregethid; ond nid oes son am Lanfyllin ; a bu yno nes y symudodd i Gaerdydd yn 1712. Os oedd. Mr Jervice wedi dechreu ei weinidogaeth yn 1703, gellir casglu fod Llanfyllin a Phantmawr wedi ymwahanu dros dymor, ac iddynt ymuno drachefn wedi ymadawiad Mr Prothero. Ni fynem fod yn rhy bendant lle na byddo ffeithiau y gellir dibynu arnynt ; ond, a chymeryd yr holl amgylchiadau i ystyriaeth, gogwyddir ni i feddwl mai yn 1713 yr ymsefydlodd Mr Jervice i fod yn weinidog yn Llanfyllin a Llanbrynmair a'r canghenau.

Yn nheyrnasiad y Frenhines Anne, llwyddodd y Toriaid i fyned i awdurdod, a daeth Dr. Sackeverell gyda'i ddolef " yr Eglwys mewn Perygl " yn offeryn cymhwys at eu gwasanaeth. Cefnogwyd erledigaeth- ymosodwyd ar yr Ymneillduwyr - yspeiliwyd hwy o  meddianau - a

261

llosgwyd llawer o'u capelau yn lludw gan y werin afreolus dan arweiniad ei huwchradd. Yn 1712, ymosodwyd ar gapel yr Ymneillduwyr yn Llanfyllin gan ddynion anhywaeth, dan gyfarwyddyd Mr Price, Bodfach, a'r blaid Doriaidd, a llosgwyd ef yn gydwastad a'r llawr.

Tra yr oedd " ty eu sancteiddrwydd harddwch lle y molianai eu tadau wedi ei losgi a than," cyfarfyddent i addoli mewn ty anedd, yn union ar gyfer Eglwys y plwyf. Teimlai Mr Foulkes, yr offeiriad, yn ddigllawn oherwydd eu bod yno ; a thywalltai felldithion arnynt o'r pulpud bob Sabboth mewn ymadroddion a ferwinai glustiau hyd yn nod yr Eglwyswyr eu hunain. Amlygai amryw o'r plwyfolion anfoddlonrwydd iddo, ac aeth un gwr cyfrifol i achwyn wrtho am ei ymddygiad, ac i sicrhau iddo ei fod trwy ei ymosodiad parhaus arnynt yn creu rhagfarn yn ei erbyn ei hun, ac yn enyn cydymdeimlad a'r rhai a erlidiai. " Gadewch i mi," meddai Mr Foulkes, "roddi un trinfa dda iddynt y Sabboth nesaf, ac yna gadawaf lonydd iddynt." Ond cyn i'r Sabboth nesaf ddyfod, tarawyd ef a dyrnod yn ddisymwth gan angeu, ac ar darawiad galwyd ef ger bron ei Farnwr i roddi cyfrif am ei withredoedd !

Yn y flwyddyn 1714, ar esgyniad Sior I i'r orsedd, daeth y Whigiaid drachefn i awdurdod. Ystyrient hwy, a hyny yn briodol, y dylasent amddiffyn personau a meddianau y deiliaid, beth bynag fuasai en golygiadau crefyddol ; a barnent fod eu rhagflaenoriaid yn yr awdurdod wedi bud yn anffyddlon i'w hymddiriedaeth drwy oddef, os nad oeddynt yn cefnogi, y werin anwybodus a llidiog i'w hysbeilio o'u meddianau, a distrywio en capelau. Penderfynasant gan hyny mai eu dyledswydd oedd adfer eu heiddo i'r dynion a yspeiliasid, ac ail adeiladu, a hyny ar draul y Llywodraeth, y capelau a ddistrywiasid. Mae y dull y daeth sefyllfa capel Llanfyllin i glustiau yr awdurdodau yn deilwng o'i gofnodi. Yn mhen amser ar ol dinystriad y capel, daeth Syr Joseph Jekyl ar i gylchdaith fel barnwr i Lanfyllin, lle yn y dyddiau hyny y cynhelid brawdlysoedd y Sir. Yr oedd Syr Joseph yn bleidiwr i'r Ymneillduwyr, as yn un o'r rhai a gymerodd ran flaenllaw yn mhrawf Dr. Sackeverell. Wrth ddyfod i'r dref gyda'r Uchel Sirydd, Mr Price, Bodfach, a gweled y capel yn adfeilion, gofynai i'r Uchel Sirydd pa beth oedd wedi dyfod o'r capel a arferai fod yno gan yr Ymneillduwyr Protestanaidd. Atebwyd ef fod y werin bobl wedi ei ddistrywio. " Y werin bobl !" atebai y barnwr, "onid oedd yma swyddogion y Llywodraeth, a chwithau yn Uchel-Sirydd yn byw yn eu hymyl - ni ddylasech ar un cyfrif oddef iddynt wneyd y fath beth ;" a gorchymynodd i'r holl rai oedd a llaw yn y weithred gael eu dwyn ger ei fron ef dranoeth. Dranoeth a ddaeth, ond nid ymddangosodd neb ger bron ; a rheswm da paham, gan y gwyddai yr Uchel-Sirydd a Mr Foulkes, yr offeiriad, mai dan eu cyfarwyddyd hwy y gweithredodd y bobl. Cynghorasant y rhai oedd yn euog i ffoi y noson hono, fel na ellid cael gafael ynddynt dranoeth ; ac felly fu, diangasant ymaith, a chan faint eu dychryn ni ddychwelodd rhai o honynt byth i'r lle. Digiodd y barnwr gymaint with yr ymddygiad - oblegid deallodd fod ystryw wedi ei arfer fel y penderfynodd y mynai symud y brawdlys o Lanfyllin i'r Trallwm a'r Drefnewydd, lle eu cynhelir bob yn ail hyd y dydd hwn. Ail godwyd capel Llanfyllin gan y Llywodraeth yn y flwyddyn 1717. Rhoddodd y Llywodraeth gareg goffadwriaethol ar y capel hwn, ac arni y cofnodiad a ganlyn -  (continued).....................

Translation by Maureen Saycell (Dec 2009) 

Although we have given Llanbrynmair priority, it is very difficult to know whether the branch of the Montgomeryshire church there or in the Llanfyllin area first formed an Independent church. It is clear however that Llanfyllin can trace its history with few gaps back to 1640, when its minister was the Venerable Vavasor Powell and continued to cast his eye over it during the hard times as far as it was possible during the next twenty years. From the accession of Charles II in 1660 and the ensuing oppressive laws, they would meet at the homes of Messrs John Griffith and Walter Griffith and other places in the town and its environs. Later they had to retreat to yet more distant, hidden areas to worship in order to escape their persecutors, some of whom were like bloodhounds in their pursuit. They used to gather, mostly at Pantmawr, a farmhouse about one and a half miles from Meifod. The old house remains looking like other comparable houses of the 17th century, it was built of wood and lattice, the wood blackened with the laths covered with lime plaster. Very little light enters through the small, narrow windows, and as if to emphasise its age there is a branching yew on its easterly side with shelter from the heat of the day from a strong sycamore. It was here that they gathered to worship from all the surrounding  countryside during that time, and continued to do so for more than 200 years. About 30 people came from Llanfyllin to worship at Pantmawr at this time. The ministers were the same as those that were named with Llanbrynmair, who served all branches of the Montgomeryshire Church. Morris Williams, a cooper. John Evans, Schoolmaster, Oswestry, John Griffith, Llanfyllin, Justice of the Peace and Richard Baxter, servant of John Kynaston, were most active here and at other "illegal" services held in at other venues in the parishes of Llanfyllin and Llanfechain.

It is believed that Ambrose Mostyn worked among this branch for a time. It is told that he was at preparatory meeting at Pantmawr, where there were a number of people to be confirmed the following day and while asking them what had caused them to consider their souls, each one stated it was the ministry of Vavasor Powell, which seemed to carry a powerful effect. Having listened to this he became very depressed, afraid that the Lord had not called him to preach as he had not been given souls as a foundation for his ministry. When the congregation gathered the following  morning , he was in his bed, too ill to rise. Morris Williams went to see him and soon realised he was very low in spirits, when he heard what had happened at the service the previous day, and told him so. He admitted this was so and Morris Williams told him "You should not let something like that get you down, I'm only a cooper and I have men out in the field felling wood, but they will never make suitable vessels to put on the table to be of service to families unless I shape them to the purpose, this is how Mr Powell goes out with his axe on his shoulder, your work is to shape and prepare them in the church. God needs you both for him to prepare those vessels to his glory." Mr Mostyn saw the reasoning, arose from his bed and went to preach to the people with fervour. This branch enjoyed the ministry of Messrs Hugh Owen, Henry Williams, John Owen, Reynallt Wilson, James Owen, and others during this time. In 1690 Mr James Owen, Oswestry, ventured to Llanfyllin to preach. Mr John Griffith opened his door to him. The house was on the same spot as the present Independent chapel stands in the town. It is likely this is the same John Griffith as was referred to previously as attending Pantmawr and was also a Justice of the Peace. As soon as it became known that the Independents were to hold a service in the town and that John Griffiths was allowing the use of his house, the unruly locals gathered around the house as the Sodomites had done to Lot's house in the past, demanding the preacher come out. After breaking the windows and threatening to set the house on fire, burning all occupants, Mr Griffiths came out. His kind greeting and evangelical manner quietened the persecutors to a point where they left, feeling guilty for their actions, there was no further interference with the freedom of the Independents to worship for over 20 years. One of the persecutors later admitted his folly to Mr Griffiths adding "he had no success following the raising of his hand against the scripture."

Around the time Mr James Owen visited Llanfyllin, a small chapel was built at Bwlchycibau, in the parish of Meifod, between Llanfyllin and Pantmawr, some 3 miles from Llanfyllin. It was built by Mr Owen Peniarth, a man living on his own land, it was named Peniarth Chapel, but in jest it was called "Capel Hirbryd" (Longmeal Chapel, literally). It appears this was due to the fact that the people from Llanfyllin way used to hold afternoon meetings there on the way back from Pantmawr, and as most of them did not have time for a meal in between the services, their enemies named it so. Cyffin states in the Annibynwr (Independent) 1863, p132, to whom we are grateful for many of the facts concerning the churches in Montgomeryshire - " The place where the chapel and cemetery stood on the northern side of a stand of oak called Coed y Capel (Chapel Wood) at the upper end of the grassland where it meets the wood, near an old stone quarry. This piece of grassland is known as Weirglodd y Capel (Chapel Field) by some of the eldest residents of the area, it was turned into a dwelling, but some still living remember the old house with around 2 acres of land with it, known as Capel yr Hirbryd. It was likely to have been in separate ownership to the land surrounding it. The house and field were sold to Councillor Owen, Glansevern, near Welshpool, by an old man named Thomas Owen, commonly known as Bold Owen, because of his ungodly and cruel attitude to his fellow men, so that he was a curse on the land. The chapel was acquired by him around 1762, and it is thought that this was when preaching ceased at Capel Hirbryd. Thomas Owen came to a sorry end. He became poor and unkempt, a piece of wood fell from a tree onto him and he was killed instantly. It seems likely that the field must have been left to grass because it is said that Mr Edward Owens, Peniarth was ploughing it about 1811 when many skulls and other human bones came to light, and that there were gravestones with writing on. Now there is not a stone or piece of wood remaining of the chapel or house."

From 1690 to the start of the 18th century Llanfyllin and Pantmawr were cared for by the few ministers and supporters that were here at the time. In 1703 Mr William Jervice was called to minister to them, Llanbrynmair says he came there in 1713 but there is evidence that  1703 is the correct date for his ordination. If this is right there seems to be no mention of him when the first chapel was built at Llanfyllin in 1708, where the current chapel stands.The land was donated by Mr Nehemiah Griffiths, a descendant of John Griffith. The deed given by his brother Mr Thomas Griffiths, Rhuall, Flintshire in 1738 acknowledges that a chapel had been constructed many years before at the expense of Evan Evans, Timothy Quarell, John Quarell, John Chidlaw, Peter Chidlaw, and Arthur Chidlaw. No mention of Mr Jervice, also we have Mr Rees Prothero ordained at Pantmawr and Braggington in 1702 and surrounding area, but no mention of Llanfyllin. We conclude that if this is correct then Pantmawr an Llanfyllin must have split for a time, taking all into account it seems that it was in 1713 that Mr Jervice took on Llanbrynmair and Llanfyllin and the branches.It was during the reign of Queen Anne that the Tories came into power and Dr Sackeverell began moaning that the Church was in danger, persecution was back, nonconformists were attacked and their possessions were taken and many chapels were burnt to ashes. In 1712 Llanfyllin was attacked by Mr Price, Bodfach and the Tories, it was burnt to the ground.

Without a chapel, they worshiped in a house directly opposite the church, the vicar was displeased and poured malice upon them each Sunday from his pulpit. One responsible person spoke to him about his attitude and he promised to stop after just one more Sunday. Before the day arrived he died suddenly, taken to the supreme judge.

In 1714, with the accession of George I, the Whigs returned to power. They considered that everyone should be treated equally, regardless of their religious beliefs. They consideresd it their duty to restore property to those who had been dispossessed, at the expense of the Government. The plight of Llanfyllin Chapel was seen by Sir Joseph Jekyll, a circuit Judge, active in the trial of Dr Sackeverel, and a nonconformist, while on a visit there with the County Sheriff, Mr Price, Bodfach. He told Mr Price that as a Government Official, he should never have allowed it to happen and demanded that all those involved appear before him on the following morning. No one appeared, as Mr Price and Vicar Foulkes knew that they were the main ring leaders. They sent all other perpetrators away, in fear for their lives, some never to return. The Judge realised the subterfuge and arranged for the court to be moved to Newtown and Welshpool, where they are still held on alternate  weeks. The Chapel was rebuilt by the Government in 1717. A memorial stone was erected with the following inscription -

Memorial Stone

"This Protestant Chapel was rebuilt in the year of our Lord 1717. Being the 172nd year since the reformation, the 29th since the revolution, and the 4th year of the reign of King George. Uno avulso, non deficit alter."

According to Dr John Evans in 1715 there were 110 members between Llanfyllin and Pantmawr - 10 gentlemen, 1 landowner, 5 County vote holders, 9 borough voters. Mr Jervice worked until his death in 1743. Buried in Llanfyllin.

Next came Thomas Evans, short tenure due to drowning on the way to Pantmawr. Unmarked burial at Meifod. Following him came Mr Jenkin Jenkins, arrival here uncertain but was here 1751 to1759. He left for Carmarthen to teach, graduated with a D D. Mr Benjamin Radcliffe was next, here in 1762, moved to Congleton, Gloucestershire. Next Mr Benjamin Rees, moved to Leominster, Herefordsire. Then Mr James Evans for a short spell, not known where he went to. This was a dark time with all four being Arian or Arminian, they had dried up the church. The church only opened once a month when Mr Goronwy preached on his way to Pantmawr. Mrs Sale, Pantmawr had left £5.00 per year to the minister of Llanfyllin to preach monthly. Opening their door for worship was a condition for every tenant. All were agreeable except fo John Wynn, holding the place 20 years, he could not stop the services but he put every obstacle in their way . Noise from weaving, butter churning made it difficult for the preacher to continue. Preaching stopped when chapels were built in the area, in 1855, towards the end of 1855 the annual payment was sold for £80 and the money loaned to the minister of Llanfyllin.

Next 1780 Mr John Griffith - student at Carmarthen - ordained July 5th, 1780 - ministers present Mesrs R. Gentleman, Lecturer Carmarthen , S. Lucas, Shrewsbury ; Edward Williams (Dr. Williams later), Oswestry ; R. Tibbott, Llanbrynmair ; A. Tibbott, Anglesey ; T. Davies, Llanuwchllyn ; and others. He stayed for 2 years, successfully adding to the church. Striking looks and able to speak and sing well. Accepted a call to Caernarfon. The next 3 years they were cared for mainly by students, the College now based in Oswestry under Dr Edward Williams. One was to preach on a Saturday night at Pont'radyn, but there were some determined to unsettle the worshippers by throwing stones and breaking the windows. However the local Parson and an Evans were riding in that direction and when the first arrived the crowd believed he was the preacher and having disturbed the horse, the parson was thrown into the river. When they recognised his voice they fled, he caught  one of them, and on finding out the cause, he took the man of Pant'rodyn to Court. The charges failed and he was set free.

1784 Mr Jenkin Lewis, student at Oswestry was called unanimously. Ordained Whitsun 1785. There were 10 members, half soon left. He realised there was not much empathy here for the scriptures. He went to speak to a couple who wanted to become members and was followed there. the crowd broke in and attacked the family and dragged out the minister by his hair, hitting and kicking him. No doubt they would have killed him if their leader had not seen sense and stopped them. He escaped with his life, but badly injured. He decided that the time had come to stop  these attacks and applied to a society in London who took up their cause and brought the persecutors to justice. They were brought before the Court . The Laws were explained to the terrified people  and the punishment explained. Mr Lewis  felt sorry for them and asked the court not to put the judgement into force as long as they signed  document stating their guilt and remorse for their deeds. This they did willingly - this is some of the content

" We the undersigned, with great regret confess in an open court our sinful acts against John Hughes and Elizabeth his wife, also the Reverend Jenkin Lewis, for the injuries they received at our hands. We also wish to thank them and the Society for the Defence of Freedom and Rights of Nonconformists for using their influence to prevent the full force of the law being used to punish us. We swear to behave peacefully and in a friendly manner towards them in future. Signed September 22nd, 1787."

Thus the people understood that nonconformists had the right to worship, with the might of the law behind them, without attacks upon them.. Mr Lewis and his friends earned respect from the townspeople and through their actions signed the death warrant of public persecution. It was during his time that the Easter Meetings were established, to coincide with a local fair. It was to one of these that Ann Thomas Dolwar came , but by some unseen hand was guided to the chapel where Mr Benjamin Jones, Pwllheli was holding a service. She was later to be Ann Griffiths, Dolwar, the famous hymn writer. Mr Jenkin Lewis died November 25th, 1805.

There was no minister for some time, then a call was sent to Mr David Roberts, a student in Wrexham, ordained Easter Tuesday, 1810. The following took part - Messrs J. Griffith, Machynlleth ; Lewis, Wrexham ; W. Hughes, Dinas ; J. Roberts, Llanbrynmair ; J. Davies, Aberhafesp ; D. Davies, Welshpool ; W. Jones, Trawsfynydd ; D. Morgan, Talybont ; C. Jones, Llanuwchllyn ; J. Davies, London ; and others. He was here 5 years then moved to Bangor in 1815, later to Denbigh.

In 1815 a call was sent to Dr George Lewis, the College he headed moved with him from Wrexham to Llanfyllin. They remained there for 6 years then the College and Dr Lewis moved to Newtown, where he took charge of the chapel.

Next to be called was Rev W Morris, student at Llanfyllin, lately Newtown. Ordained January 2nd, 1822, the following took part Messrs Mr. J. Watkins, Llanfair ;  H. Williams, Llanelli, W. Hughes, Dinas, J. Davies, Llanfair, M. Jones, Llanuwchllyn,  W. Hughes, Dinas;  D. Morgans, Machynlleth, J. Roberts, Llanbrynmair, E. Davies, Cytiau ; M. Ellis (fellow student). Mr Morris remained a popular minister here for 17 years, the demolition of the old chapel was started April 13th, 1829 and the new one opened October 13 and 14th of the same year. Sermons were given by Messrs M. Jones, Farteg, J. Williams, Dinas, E. Davies, Newtown, S. Roberts, Llanbrynmair, T. W. Jenkins, Oswestry (in English),  W. Williams, Wern, H. Morgan, Samah ; T. Jones, Llangollen; and I. Pergrine, Domgay. In 1830, Soar, a small chapel in the parish of Meifod, was built. It remains with Llanfyllin, a Sunday School and preaching are held there regularly. Mr Morris accepted a call from Glandwr, near Swansea, and moved there in the summer of 1839.

Mr David Morgan, then Manchester, accepted a call in the first Autumn after Mr Morris' departure.His ministry began November 1839. Around this time a small chapel named Siloh was acquired for the use of the church, like Soar regular worship is held but no church has been embodied in either. Mr Morgan worked hard but due to failing health he and the church agreed in 1855 to call Mr Price Howell, who had been ordained 2 years previously in Amana, Caernarfonshire, to co-minister with him. This continued for about 2 years when Mr Howell moved to take care of the church in Pwllheli. Soon after Mr Morgan felt he could not continue and gave up his ministry in October, 1857, although he lived for a further 8 months.

Following a year without a minister a call was sent to Mr David Milton Davies, minister at Wern and Penycae, Cardiganshire. His ministry began the first Sunday of December 1858. He worked hard here until his death on June 7th, 1869. Since then there has not been a minister here.

The nonconformist Church at Pendref has never been numerous only, some 150 to 170, but there have been many good and responsible people associated with it. It is through the efforts here that the causes at Penybontfawr, Llanrhaiadr, Llansantffraid, Main, Penllys, as well as other places, were established.  The areas nearby were not captured by them and have been taken by others.

Only names are extracted for the next section - Three deacons Mr Griffith Evans, Mr J. Jones, Tanner, son in law and  Mr Robert Evans, dying age 30. Mrs Roberts, Wrexham, bequeathed £2/10/- annually.#

Robert Chidlaw, Edward Pryce, Elijah Morris, William Dodd, Evan Hughes y Gof, . John Daniel, John Owen, o'r Cwm, John Richards, Patent Maker, Griffith Evans and Robert Evans, his son,  Richard Tibbott son of Richard Tibbott, minister of Llanbrynmair.

Some of the worthy women -  Mrs M. A. Tibbott, first wife of Mr Richard Tibbott,  Mrs Foulkes, Tanner, and her sisters the Misses Price, Mrs Jenkin Lewis, Betty Daniel,  Betty Pritchard, Eva Judith, Betty Jones, Mrs Tibbott (second wife of Mr R. Tibbott), Gwen Evans, Mrs Jones, Tanhouse, and others unnamed.

The following were raised to preach here, others we have no record for -

• ROBERT OWEN - Ordained Llanengan, Caernarfonshire - moved to Cwmbychan, Glamorgan - left the ministry - buried over 20 years ago.
• ROBERT JONES - and CHARLES JONES - brothers and supporting preachers - comfortable lifestyles, giving their services free - Robert Jones died long before Charles Jones who moved to Llangynog for the last years of his life. Mr David Jones, Llansantffraid, another brother and their sister was the first  Mrs Tibbott.
• JOHN MORRIS - ordained at Main.
• THOMAS RICHARDS - moved to Penybontfawr.
• EDWARD EVANS - son of Mr Griffith Evans, deacon - Student at Llanfyllin, moved to Newtown with the College, confirmed there - moved to study at Wem, under Mr Edwards, Oswestry, under Dr. T. W. Jenkins, then Homerton and Glasgow  - returned to Llanfyllin and remains in business with his family.
• ELLIS HUGHES - from Dinas Mawddwy, son of the respected minister W. Hughes - began to preach here in 1829 or 1830 - went to study at Neuaddlwyd and Newtown - ordained Treffynon - now at Penmain.
• JEREMIAH JONES - ordained in Abergele, died young.
• OWEN EVANS - minister in Llanbrynmair.
• DAVID EVANS -  Brother of Owen Evans - educated Bala - ordained Rhosymedre, now in Barmouth.
• THOMAS EVANS -  another brother - educated Bala - ordained Bettwsycoed, where he is now.
• CADWALADR R JONES - son of the Venerable C. Jones, Dolgellau - began preaching same time as Thomas Evans - remains in Llanfyllin serving as Deacon and preacher.
• WILLIAM JONES -  began preaching the same time as the above - went to America.

 

BIOGRAPHICAL NOTES**

Not fully extracted

AMBROSE MOSTYN - served here in the early days - see Wrexham.

JOHN EVANS - See Wrexham.

*JAMES OWEN - Born, Bryn, Abernant, near Carmarthen November 1st, 1654. ........................................

271 / 272  / 273 /274

*WILLIAM JERVICE - No further information. . .......................

THOMAS EVANS - All information already given.

*JENKIN JENKINS, D.D - educated Llwynllwyd College. .....................

*JENKIN LEWIS - Born near Neath 1749. ..................

DAVID ROBERTS - See Denbigh.  

DR. GEORGE LEWIS - See Newtown.

WILLIAM MORRIS - ordained and buried at Llanfyllin - see Bryngwran, Anglesey, where he ended is career.

*DAVID MORGAN - born December 27th, 1779, Dolwen, Llanfihangel-Creuddyn ;.......................................................

277 - 284

*DAVID MILTON DAVIES - born Henfeddau Farm, near Lampeter, Cardiganshire November 23rd, 1827. .........................................

285 - 286

#Llyfr Eglwys Llanfyllin. Written by Mr. D Morgan.

* Not fully extracted

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

CONTINUED

 

 

(Gareth Hicks - 13 Dec 2009)

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

See main project page

Proof read by Maureen Saycell (May 2008)

Montgomeryshire section (Vol 1) - Pages 262 - 275

Chapels below;

• (Continued)  LLANFYLLIN

---

Pages 262 -275

262

(Continued)  LLANFYLLIN

 

Memorial Stone

"This Protestant Chapel was rebuilt in the year of our Lord 1717. Being the 172nd year since the reformation, the 29th since the revolution, and the 4th year of the reign of King George. Uno avulso, non deficit alter."

Ni wnaed hyny gan y Llywodraeth oblegid na allasai y gynnulleidfa ei godi ei hun ; ond oblegid fod yn gyfiawn i'r Llywodraeth a oddefodd i'r werin ddireol ei dynu i lawr, i fyned i'r draul i'w ail adeiladu. Yn ol y cyfrif a gasglwyd gan Dr. John Evans yn 1715 o nifer a sefyllfa gymdeithasol cynnulleidfaoedd Cymru, yr oedd 110 yn gyffredin yn bresenol cydrhwng Llanfyllin a'r Pantmawr - o'r rhai yr oedd 10 yn foneddigion, 1 tirfeddianwr, 5 yn meddu pleidleisiau dros y sir, a 9 yn meddu pleidleisiau y bwrdeisdrefi. Llafuriodd Mr Jervice yma hyd 1743, pryd y rhoddodd angeu derfyn ar ei fywyd defnyddiol, a chladdwyd ef yn mynwent Eglwys Llanfyllin.

Dilynwyd Mr Jervice gan wr ieuangc o'r enw Thomas Evans. Nis gwyddom ddim o'i hanes, na pha cyhyd y bu yma ; ond cyfarfu ag angeu mewn modd gofidus yn mlodeu ei ddyddiau. Fel yr oedd yn ceisio croesi yr afon Efyrnwy with fyned i neu ddyfod o'r Pantmawr, a'r afon ar y pryd yn genllif, profodd y dwfr yn rhy gryf iddo, cariwyd ef gan y llif, a boddodd ; ond cafwyd gafael ar ei gorff, a chladdwyd ef yn mynwent Eglwys Meifod ; ond nid oes cymaint a chareg arw a "dwy lythyren" arni i ddynodi lle ei fedd.

Daeth Mr Jenkin Jenkins yma ar ol hyny. Nid ydym yn sicr pa bryd y daeth yma, ond yr oedd yma yn 1751, a bu yma o leiaf hyd 1759, oblegid yr ydym yn ei gael dros y blynyddau hyny yn derbyn o Drysorfa y Presbyteriaid fel gweinidog Llanfyllin. Ymadawodd i Gaerfyrddin, lle y dewiswyd ef yn athraw yr athrofa yno, a graddiwyd ef gan ryw ysgol teitl o D.D. Dilynwyd of gan Mr Benjamin Radcliffe. Yr oedd of yma yn 1762. Symudodd oddi yma i Congleton, yn sir Gaerloyw. Ar ei ol ef bu Mr Benjamin Rees yma. Yr oedd yma yn 1766, a symudodd i Leominster, yn Sir Henffordd. Wedi ymadawiad Mr Rees, daeth Mr James Evans yma, ond byr iawn fu yspaid ei arosiad yntau yma. Yr oedd yma yn 1769, ond ymadawodd, ac nis gwyddom i ba le. Cyfnod " tywyll du" oedd hi ar yr achos yn ystod tymor y pedwar gweinidog yma. Yr oeddynt ill pedwar yn Arminiaid neu yn Ariaid, os nad yn rhywbeth pellach ; ac yr oedd anadl eu gweinidogaeth wedi sychu i fyny bob gronyn o deimlad crefyddol yn yr eglwys ; ac yr oedd yr achos wedi disgyn mor isel am yspaid o amser ar ol ymadawiad yr olaf o'r pedwar fel nad agorid drws y capel ond unwaith yn y mis, pan y pregethai Mr Goronwy, o'r Bala, ar ei ffordd i'r Pantmawr. Yr oedd un o deulu y Pantmawr, o'r enw Mrs Sale, wedi gadael cymunrodd o £5 y flwyddyn i weinidog Llanfyllin am bregethu yno unwaith yn y mis ; ac yr oedd agor y drws oedfa yn un o amodau y cytundeb a phob tenant a gymerai y ffarm. Cafwyd llawer o garedigrwydd oddiar law y rhan fwyaf o'r tenantiaid; ond bu yno un John Wynn yn dal y lle am 20 mlynedd, ac nid oedd dim cydymdeimlad rhyngddo a'r efengyl, na rhwng neb o'i deulu. Nis gallasent atal yr addoliad, ond gwnaent bob peth yn eu gallu i daflu anhawsder i'w ffordd. Dygent yn mlaen orchwylion y ty pan y byddai y pregethwr wrthi yn pregethu. Clywid un yn nyddu yn un ystafell, ac eraill yn corddi mewn ystafell arall, fel mai gorchest fawr oedd i'r pregethwr

263

fyned yn mlaen, a chydag anhawsder p gellid ei glywed. Parhaodd y pregethu yn y Pantmawr' nes y codwyd capeli yn yr ardaloedd o'i gylch; ac y gwelwyd nad oedd un amcan ymarferol yn cael ei gyrhaedd o barhau y gwasanaeth yno yn hwy ; ac yn 1855' yn ages i derfyn gweinidogaeth Mr. D. Morgan, gwerthwyd y blwydd-dal am 80p.' a rhoddwyd y swm ar log i weinidog Llanfyllin.

Yn nechreu y flwyddyn 1780, daeth Mr John Griffith, myfyriwr o Athrofa Caerfyrddin, yma'i a derbyniodd alwad gan yr eglwys fechan adfeiliedig yn y lle. Urddwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth Gorph. 5ed, 1780. Yr oedd amryw o weinidogiun enwog o Gymru a Lloegr yn bresenol ar yr achlysur, ac yn cymeryd rhan yn y gwasanaeth ; megis, Meistriaid R. Gentleman, Athraw yr Athrofa yn Nghaerfyrddin , S. Lucas, Amwythig ; Edward Williams (Dr. Williams wedi hyny), o Groesoswallt ; R. Tibbott, o Lanbrynmair ; A. Tibbott, o Sir Fon ; T. Davies, o Lanuwchllyn ; ag eraill. Ni bu Mr Griffith yma ond dwy flynedd ; ond yn yr ysbaid byr hwnw bu yn hynod o lafurus a llwyddianus yn ngwaith yr Arglwydd. Bu yn offeryn i adfywio yr achos yn y lle, ac i helaethu terfynau teyrnas y Gwaredwr trwy y wlad oddiamgylch. Ymdyrai lluoedd i wrando arno yn y meusydd ac ar y mynyddoedd, a phrofodd ei weinidogaeth dan arddeliad yr Ysbryd Glan yn allu Duw er iachawdwriaeth llawer o eneidiau. Yr oedd rhywbeth nodedig o fawreddog ac awdurdodol yn ei edrychiad ; yr oedd yn ddyn corphol, glandeg, ei lais yn nodedig o beraidd, a'i gyfarchiad yn ddengar a serchiadol. Medrai ganu nes lliniaru ei erlidwyr yn yr adeg fwyaf cyffrous ar eu cynddaredd, ac yn aml y dywedent pan y dechreuai weddio " rhagor o'ch canu os gwelwch yn dda wr dyithr, a dim o'ch gweddio na'ch pregethu." Bu lawer gwaith mewn perygl am ei einioes, ond yr oedd llaw yr Arglwydd gydag ef fel y bu ei lwyddiant yn fawr. Yn 1782, derbyniodd alwad o Caernarfon, ac er gofid i'w gyfeillion a cholled i Sir Drefaldwyn, cydsyniodd a'r gwahoddiad. Nid yw yn gwbl sicr pa bryd y symudwyd y cymundeb o'r Pantmawr i Lanfyllin, ond y mae yn debygol mai o gylch yr adeg yma pan y ffurfiwyd eglwysi Annibynol yn y Trallwm a'r Sarnau.

Yn ystod y tair blynedd dilynol gwasanaethid yr eglwys yn Llanfyllin fynychaf gan fyfyrwyr yr Athrofa oedd erbyn hyn yn Nghroesoswallt dan arolygiaeth Dr. Edward Williams. Ar un nos Sadwrn yr oedd un o honynt i bregethu mewn ty a elwid Pont'radyn. Clywodd y dorf am yr oedfa, a cheisiasant aflonyddu ar yr addolwyr trwy daflu ceryg trwy y drws a dryllio y ffenestri. Yn ffodus, fodd bynag, digwyddodd fod person y plwyf ac un o'r enw Evans yn marchogaeth tua'r fan, a phan glywsant y swn brysiasant i'r lle. Cyrhaeddodd y blaenaf y ty ychydig o flaen yr olaf, a than dybied mai efe oedd y pregethwr ymosododd yr erlidwyr; gwylltiodd y ceffyl a syrthiodd ef a'i farchogwr i'r afon, lle y gwaeddai am drugaredd. Adnabyddwyd ei lais, a ffoisant oll. Daliodd un o honynt, a mynodd wybod ganddo beth oedd yr achos o'r holl gynhwrf ; ac wedi deall, yn lle ei geryddu neu ei gospi, dygodd wr Pont'radyn o flaen yr ynadon. Gofynasant iddo beth oedd y cyfarfod a gynhaliwyd yn ei dy ? Attebai' " Mai nid cyfarfod i werthu diod neu wirod oedd -  nac ychwaith cyfarfod i chwareu cardiau, neu gyfarfod chwareu am arum (gambling), onide ni buasech yn codi gwarant i'm dwyn o'ch blaen ; canys cedwir y cyfryw gyfarfodydd yn y dref a'r gymydogaeth bob wythnos, heb ymholiad gan un o honoch paham eu cynhelir." Methasant

264

chodi achos yn ei erbyn, a chywilyddiwyd hwy gan ei atteb parod, fel y rhoddasant ei ryddid iddo.

Yn 1784, dewisodd yr eglwys yn unfrydol Mr Jenkin Lewis, myfyriwr yn Athrofa Croesoswallt, yn fugail arnynt ; a neillduwyd ef i'r weinidogaeth ar y Sulgwyn, 1785. Nid oedd dim yn amgylchiadau allanol yr eglwys a'r gymydogaeth yn gymhelliad i Mr Lewis ymsefydlu yn plith. Nid oedd ond deg o aelodau yn perthyn iddi, a darfu i bump o'r deg yn fuan droi eu cefnau ac ymadael, ac fel yr ydym eisioes wedi dangos yr oedd gan drigolion y dref a'r ardal y gelyniaeth mwyaf i'r efengyl. Teimlodd Mr Lewis yn dra buan wedi cymeryd gofal yr eglwys, fod trigolion y dref a'r wlad oddiamgylch, ac eithrio ryw ychydig nifer, yn elynion penderfynol yn erbyn yr efengyl a'r rhai a'i cyhoeddai. Amlygodd un John Hughes a'i wraig, y rhai oeddynt yn byw oddeutu milldir o'r dref, eu hawydd i gael eu derbyn yn aelodau yn ei gapel, a thalodd Mr Lewis ymweliad a hwynt un prydnawn er cael cyfle i ymddyddan a hwy. Gwelwyd ef gan yr erlidwyr ffyrnig, a dilynasant ef. Amgylchynasant y ty, torasant i mewn iddo, triniasant y teulu yn y modd mwyaf cywilyddus, llusgasant y gweinidog parchus allan wrth wallt ei ben gan ei guro a'i droedio yn y modd creulonaf, a thebyg y buasent yn ei ladd cyn i'r gymydogaeth gael ei rhybuddio, oni buasai i flaenor y gad gael ei dyneru yn dra sydyn, ac mewn munud gorfyddodd y lleill i ymattal oddiwrth y gwaith erchyll. Fel hyn yr arbedwyd bywyd y dyn da hwn, ond nid heb glwyfau peryglus.

Barnodd Mr Lewis a'r ychydig grefyddwyr ei bod yn llawn bryd bellach cael amddiffyniad y gyfraith i ddyogelu ei fywyd ei hun a'i rhag ymosodiadau cyffelyb rhagllaw. Appeliodd gan hyny am gymorth oddiwrth y gymdeithas a ffurfiasid yn Llundain, i amddiffyn rhyddid a hawliau yr Ymneillduwyr. Cymerodd y gymdeithas y mater mewn llaw, a bu raid i'r erlidwyr ymddangos er bron Llys yr Ynadon. Eglurwyd y gyfraith iddynt, a dangoswyd eu bod trwy dorri i mewn i dy John Hughes, a'r niwed a wnaethant i'r nail a'r llall, yn agored i gosp lem oddiwrth y gyfraith. Yr oedd eu harswyd erbyn hyn yn annesgrifiadwy. Tosturiodd Mr Lewis wrthynt, a dymunodd ar i'r Llys beidio rhoddi y gyfraith mewn grym, gan y byddai ef a'i gyfeillion yn foddlawn i'w rhyddhau os cydsynient i arwyddo cyffes ysgrifenedig o'u hedifeirwch am eu trosedd. Gwnaethant hyny gyda'r parodrwydd mwyaf. Dyma sylwedd yr hyn a arwyddasant :-

" Yr ydym ni, y rhai y mae ein henwau isod, gyda galar chwerw cyffesu mewn llys agored ein trosodd yn erbyn John Hughes ac Elizabeth ei wraig, ac yn erbyn y Parchedig Jenkin Lewis ; ac am y niwed a dderbyniasant oddiar ein dwylaw, yn ddifrifol yn erbyn eu maddeuant. Dymunem hefyd amlygu ein diolchgarwch iddynt hwy, ac i'r Gymdeithas er Amddiflyn Rhyddid a Hawliau yr Ymneillduwyr, am arfer eu dylanwad er attal gweinyddiad llymaf y gyfraith yn ein herbyn am ein trosedd, ac yr ydym yn ymrwymo i ymddwyn yn heddychol a chyfeillgar tuag attynt o hyn allan. Arwyddwyd Medi 22ain, 1787."

Trwy yr amgylchiad yma argyhoeddwyd pobl anwybodus y dref  a'r amgylchoedd fod gan yr Ymneillduwyr nid yn unig hawl foesol i addoli, ond fod cyfraith y  wlad o'u plaid, ac na faidd neb ymosod arnynt heb osod ei hun trwy hyny yn agored i gosp cyfraith y tir. Ennillodd Mr Lewis a'i gyfeillion trwy yr ymddygiad hynaws, boneddigaidd, ac annialgar yma

265

o'r eiddynt barch mawr yn y dref; a rhoddwyd trwyddo ergyd marwol i erledigaeth gyhoeddus. Bu Mr Lewis yn ymroddgar a llafurus i gyflawni y weinidogaeth. Yn ei amser ef y sefydlwyd Cyfarfod y Pasg yma, yr hwn sydd wedi ei barhau yn ddifwlch hyd yma. Ymddengys yr arferid cynal gwylmabsant neu ffair gwagedd yma er cyn cof ar adeg y Pasg ; ac yr oedd yr annuwioldeb a'r llygredigaeth oedd yn nglyn a hwy yn cyffroi ysbryd Mr Lewis ; a phenderfynodd y mynai gyfarfod pregethu yn Nghapel Pendref, er gwrthweithio dylanwad y cynnulliadau pechadurus hyny. Nis gallwn gael allan i sicrwydd pa bryd y cynhaliwyd cyfarfod cyntaf ar y Pasg yma; ond yr ydym yn sicr ei fod yn cael ei gynal yn 1796, oblegid yn y flwyddyn hono y daeth Ann Thomas, Dolwar, i'r dref yn ferch ieuangc 16eg neu 17eg oed gyda bwriad fel y lluaws o'i chyfoedion i gael rhan o ddifyrwch yr uchelwyl lygredig. Trwy ryw foddion arweiniwyd hi i'r capel lle yr oedd y cyfarfod yn cael ei gynal, a Mr Benjamin Jones, Pwllheli, yn pregethu, a bu yr oedfa hono yn foddion ei dychweliad at yr Arglwydd. Bwriadodd unwaith ymuno a'r achos Annibynol yn Llanfyllin, ond wedi deall fod gan y Methodistiaid Calfinaidd addoliad a phregethiad ffyddlawn o'r efengyl yn Mhontrobert yn ymyl ei chartref penderfynodd fwrw ei choelbren yn eu plith. Daeth Ann Thomas ar ol hyny yn adnabyddus fel Ann Griffiths yr Emynwraig enwog ; a chenir rhai o'i hymnau cyhyd ag y pery, yr iaith Gymraeg. Bu Mr Jenkin Lewis farw wedi " ymdrechu ymdrech deg," Tach. 25ain, 1805.

Ar ol marwolaeth Mr Lewis bu yr eglwys yma am rai blynyddau heb weinidog ; ond o'r diwedd rhoddasant alwad i Mr David Roberts, myfyriwr o'r Athrofa yn Ngwrecsam ; ac urddwyd ef Mawrth y Pasg, 1810. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri J. Griffith, Machynlleth ; Lewis, Gwrecsam ; W. Hughes, Dinas ; J. Roberts, Llanbrynmair ; J. Davies, Aberhafesp ; D. Davies, Trallwm ; W. Jones, Trawsfynydd ; D. Morgan, Talybont ; C. Jones, Llanuwchllyn ; J. Davies, Llundain ; ac eraill. Bu yn llafurio yma am bum mlynedd, ac yna symudodd i Fangor yn 1815, ac oddiyno symudodd i Ddinbych lle y daw ei hanes etto dan ein sylw.

Yn 1815, rhoddodd yr eglwys alwad i Dr. George Lewis i fod yn weinidog, a chydsyniodd a'r cais, a symudwyd yr Athrofa ar yr hon yr oedd yn athraw yn Ngwrecsam gydag ef i Lanfyllin. Llafuriodd yma gyda chymeradwyaeth mawr am fwy na chwe blynedd ; a bu ef a'r myfyrwyr dan ei ofal o wasanaeth mawr i'r achos yn y dref a'r wlad oddiamgylch. Symudwyd yr Athrofa i'r Drefnewydd yn 1821, ac ymadawodd Dr. Lewis yr un pryd i fod yn athraw ynddi, ac i gymeryd gofal yr eglwys yn y lle.

Ar ol i Dr. Lewis benderfynu symud i'r Drefnewydd, rhoddodd yr eglwys Llanfyllin alwad i Mr William Morris, yr hwn oedd yn fyfyriwr yn yr Athrofa, i fod yn weinidog iddynt. Urddwyd ef yn nechreu Ionawr 1822 ; ac fel hyn y ceir hanes yr urddiad yn y Dysgedydd am Chwefror 1822, tudal. 57 :-

" Ionawr 2il, 1822, urddwyd y Parch. W. Morris (yn ddiweddar myfyriwr n yr Athrofa gynt yn Llanfyllin, ond yn bresenol yn y Drefnewydd), i waith y weinidogaeth yn mhlith yr Anymddibynwyr yn Llanfyllin, Sir Drefaldwyn,. Cyfarfu yr eglwys yn gryno y diwrnod o'r blaen am 10 yn y boreu, i ymbil am fendith Duw ar y gwaith pwysfawr oedd i gymeryd

266

lle. Am 6 o'r gloch prydnawn, dechreuwyd yr addoliad trwy ddarllen mawl, a gweddi gan Mr. J. Watkins, o Lanfair ; a phregethodd y Parchn. H. Williams, Llanelli, a W. Hughes, Dinas, oddiwrth Salm lxxxyi. 5; Eph. v. 11 ; a dibenwyd trwy fawl a gweddi. Am 10, diwrnod y cyfarfod, dechreuwyd trwy ddarllen, mawl, a gweddi gan y Parch. J. Davies, Llanfair ; yna traddodwyd y gyn-araeth gan y Parch. M. Jones, Llanuwchllyn ; derbyniwyd cyffes ffydd y gweinidog ieuangc gan y Parch. W. Hughes, Dinas; offrym.wyd yr urdd-weddi gan y Parch. H. Williams, Llanelli ; a phregethodd y Parchedig D. Morgans, Machynlleth, ar ddyledswydd y gweinidog, oddiwrth 2 Cor. ii. 16 ; a'r Parch. J. Roberts, Llanbrynmair, ar ddyledswydd yr eglwys, oddiwrth Rhuf. xvi. 3, a dybenwyd trwy fawl a gweddi.

" Am 2, dechreuwyd trwy ddarllen, mawl, a gweddi gan y Parch. E. Davies, Cytiau ; a phregethodd y Parch. M. Jones, Llanuwchllyn, a'r Parch. H. Williams, Llanelli, oddiwrth Ioan xii. 13, a Salm lxxxvi. 10, a dibenwyd trwy fawl a gweddi.

" Am 6, dechreuwyd trwy ddarllen, mawl, a gweddi gan Mr M. Ellis (cydfyfyriwr a'r urddedig) ; a phregethodd y Parch. J. Roberts, Llanbrynmair, a'r Parch. D. Morgans, Machynlleth, oddiwrth Job xxv. 4, Act. xv. 9, a dibenwyd trwy fawl a gweddi. Ni welwyd cyfarfod mwy cysurus yn Llanfyllin erioed o'r blaen, arwyddion helaeth o'i foddlonrwydd ar y gwaith, a chanoedd yn cael lle i ddyweyd wrth ymadael mai da oedd iddynt fod yno, a llawer o le i gredu fod gan Ben Mawr yr eglwys law neillduol yn anfon Mr Morris i lafurio yn Llanfyllin a'i chymydogaeth, drwy fod adfywiad mawr ar yr achos goreu, megis bywyd o feirw."

Bu Mr Morris yma am ddwy flynedd ar bymtheg yn llafurio fel gweinidog, ac yn boblogaidd iawn fel pregethwr trwy yr holl wlad. Yn ystod ei weinidogaeth ef y codwyd y capel presenol, and ei fod er hyny wedi ei adnewyddu a'i ad-drefnu. Dechreuwyd tynu yr hen i lawr Ebrill 13eg, 1829, ac agorwyd y newydd Hydref 13eg a'r 14eg, yn yr un flwyddyn. Pregethwyd y nos gyntaf gan M. Jones, Farteg, a J. Williams, Dinas. Dranoeth, am 10, E. Davies, Drefnewydd, a S. Roberts, Llanbrynmair. Am 2, T. W. Jenkins, Croesoswallt (yn Saesneg), a W. Williams, Wern. Am 6, H. Morgan, Samah ; T. Jones, Llangollen; ac I. Pergrine, Domgay. Yn 1830, codwyd hefyd gapel bychan a elwir Soar, yn mhlwyf Meifod, yr hwn sydd yn parhau mewn cysylltiad a Llanfyllin, a chynhelir ysgol Sabbothol a phregethu ynddo yn rheolaidd. Derbyniodd. Mr Morris alwad o Glandwr, ger Abertawy, a symudodd yno yn nechreu haf 1839.

Derbyniodd Mr David Morgan, oedd y pryd hwnw yn Manchester, alwad oddi yma yr Hydref cyntaf wedi ymadawiad Mr Morris, a dechreuodd ei weinidogaeth yn mis Tachwedd 1839. O gylch yr amser yma, sicrhawyd capel bychan a elwir Siloh at wasanaeth yr eglwys, yr hwn oedd wedi ei godi ychydig cyn hyny ; ac y mae moddion rheolaidd yn cael eu cynal ynddo fel yn Soar, er nad oes eglwysi wedi eu corphori yn y naill na'r llall. Llafuriodd Mr Morgan a'i holl egni yn ystod y.blynyddoedd y bu yma; ond gan fod ei iechyd yn adfeilio, cydunodd ef a'r eglwys yn nechreu 1855 i roddi galwad i Mr Price Howell - yr hwn oedd ddwy flynedd cyn hyny wedi ei urddo yn Amana, Sir Gaernarfon - i fod yn gyd-weinidog ag ef. Parhaodd yr undeb am oddeutu dwy flynedd, pan y symudodd Mr Howell i gymeryd gofal yr eglwys yn Mhwllheli. Yn fuan ar ol hyny,

267

teimlodd Mr Morgan nas gallasai sefyll yn hwy o flaen arch yr Arglwydd, a rhoddodd ofal bugeiliol yr eglwys i fyny yn mis Hydref 1857, er iddo fyw wyth mis ar ol hyny.

Wedi bod am fwy na blwyddyn heb weinidog, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr David Milton Davies, yr hwn oedd yn weinidog yn y Wern a Phenycae, Sir Aberteifi. Dechreuodd ei weinidogaeth yma y Sabboth cyntaf yn Rhagfyr 1858, a pharhaodd i lafurio yma gyda derbyniad a chymeradwyaeth mawr nes y rhoddodd angeu derfyn ar ei fywyd defnyddiol Mehefin 7fed, 1869 ; ac er hyny hyd yn hyn, y mae yr eglwys wedi bod yn amddifad o weinidog.

"Nid yw yr eglwys Ymneillduol yn. Mhendref wedi bod un amser yn lluosog ei haelodau - rhyw 150 i 170 ; ond y mae wedi bod yn perthyn iddi ddynion lled gyfrifol a da eu hamgylchiadau. Ac er nad ydyw wedi bod mor ymdrechgar i ledaenu egwyddorion crefydd Crist trwy y wlad oddi amgylch ag yr oedd ei hamgylchiadau a'i chyfleusderau yn caniatau, etto nid yw wedi bod yn gwbl ddilafur a difudd yn hyn ; canys y mae yn eglur mai trwyddi hi y seiniodd Gair y Gwirionedd, ac y sefydlwyd achosion Penybontfawr, Llanrhaiadr, Llansantffraid, Main, Penllys, a manau eraill. Ond y mae yr un mor amlwg ei bod wedi gadael tir lawer o amgylch dref heb ei feddianu, pan yr oedd ganddi gyfleusdra i wneyd hyny, ond daeth eraill ac a'i meddianasant.

" Y mae diffyg wedi bod mewn cydweithio a'r weinidogaeth gyhoeddus i gadw cyfarfodydd i weddio a sefydlu ysgolion Sabbothol yn y wlad oddi amgylch. Pa beth bynag a all dawn y gweinidog fod, a'i boblogrwydd yn traddodi ei bregethau, oni bydd yr aelodau yn ymdrechgar i sefydlu moddion eraill i gydweithio a'r weinidogaeth, nis gall fod yn hir yn llwyddianus!

" Ond er nad yw yr eglwys o ran rhifedi ond ychydig mewn cydmariaeth lawer o eglwysi eraill, etto y mae wedi bod yn lled lafurus a haelionus gyda phethau amgylchiadol crefydd gartref. Gwelir iddi dynu i lawr ei hen addoldy, ac adeiladu un llawer mwy yn ei le, a thalu am dano ei hun, oddieithr un £20 a dderbyniodd oddiwrth yr Undeb Cynnulleidfaol yn Nghymru tuag at dalu dyledion addoldai. Yn y flwyddyn 1840, prynodd ddarn o dir o amgylch y capel yn lle beddrod - yn fynwent i gladdu meirw. Costiodd hyn fwy na chwe chant o bunau, yr hyn oedd yn swm go fawr yn yr amser gynt. Yn 1847, talodd £60 eraill o ddyled oedd ar gapel bychan Soar ; ac y mae wedi bod mor ffyddlon ag unrhyw eglwys mewn cynorthwyo eglwysi eraill i dalu eu dyledion. Y mae hefyd wedi bod yn haelionus tuag at gynal gwyr ieuaingc yn ein Hathrofeydd. Y mae yn ddigon eglur yn amgylchiadau yr eglwys hon, fel eraill, mai y rhai mwyaf haelionus tuag at achos Crist ydyw y rhai mwyaf llwyddianus yn eu hamgylchiadau bydol, fel y dywed Ysgrythyr - ' Yr enaid hael a frasheir ; a'r hwn a ddyfrhao a ddyfrheir yntau hefyd.' Rhyw un a wasgar ei dda, ac fe a chwanegir iddo ; a rhyw un arall a arbed fwy nag a weddai, ac a syrth i dylodi.,

" Yn mlynyddoedd 1844-5, cyfarfu yr eglwys hon ag amgylchiad pur gymylog a thywyll, trwy farwolaeth dros ugain o'r aelodau, a llawer o honynt yn brif, golofnau yr achos yn y lle. Collwyd tri o ddiaconiaid yn lled agos o ran amser i'w gilydd - ein hen gyfaill Mr Griffith Evans, a Mr J. Jones, Tanner, ei fab-yn-nghyfraith ; ac yn lled fuan ar eu hol, ein cyfaill ieuangc Mr Robert Evans, yr hwn a fu farw yn y 30 mlwydd

268  

o'i oedran. Dylai hyn gael lle dwys ar feddwl yr eglwys, fel y dywed yr apostol : 1 Cor. xi. 30, 31.

" Y mae ychydig gymunroddion wedi eu gadael gan wahanol bersonau tuag at gynhaliaeth gweinidog yn y lle. Ni ddylai hyn mewn un modd fod yn achlysur i'r eglwys leihau ei hymdrechion haelionus ei hun nghynaliaeth y weinidogaeth. Y mae y cymunroddion hyn yn £220, gyda dwy bunt a deg swllt yn flynyddol yn dyfod yn of ewyllys un Mrs Roberts, o Wrecsam." *

Bu yma ar rai adegau ddynion nodedig mewn crefydd - " cadarn yn yr Ysgrythyrau " - nas gallesid yn fuan eu syflyd oddiwrth y ffydd, na'u cael i droi oddiwrth yr hyn a ystyrient hwy yn wirionedd. Cyfrifid yr eglwys yn uchel Galfinaidd yn yr adeg yr oedd dadleuon duwinyddol yn cynhyrfu y wlad ; ond nid oedd ei syniadau uchel am ras yn atalfa iddi flaenori mewn gweithredoedd da. Nis gallasom gael rhestr gyflawn o'r dynion nodedig a fu yn perthyn i'r eglwys hon o bryd i bryd ; ond crybwyllir gyda pharch am enwau y personau a ganlyn fel rhai rhagorol yn mysg y brodyr a fu yn perthyn i'r eglwys yn y ganrif bresenol -Robert Chidlaw, a fu yn proffesu crefydd - yma am fwy na 60 mlynedd, ac a ennillodd iddo ei hun radd dda'i er nad oedd ond dyn cyffredin ei amgylchiadau. Yr hen Edward Pryce, yr hwn a elwid " Yr Orddfawr," am yr arferai bob amser siarad yn gryf a phenderfynol dros ddysgyblaeth. Symudodd of i America. Elijah Morris oedd ddyn o ddeall cryf, ac yn athraw goleuedig yn yr ysgol Sabbothol. William Dodd oedd yn hen gymeriad gwreiddiol, ac a fu am oes hir yn un o golofnau yr achos. Evan Hughes y Gof oedd yn wr da a ffyddlon ; a gadawodd gymunrodd o £20 at y weinidogaeth yn y lle. John Daniel, John Owen, o'r Cwm, wedi hyny o'r Tanhouse, a John Richards, Patent Maker, ydynt enwau sydd wedi disgyn i lawr hyd atom gyda pherarogl. Griffith Evans oedd wr haelionus, selog, a chrefyddol iawn. Er ei fod uwchlaw y cyffredin o ran ei amgylchiadau, cyfrifai ei hun yn wastad y llai na'r lleiaf. Robert Evans, ei fab, oedd wr ieuangc addawus iawn, ond a symudwyd gan angeu yn mlodeu ei ddyddiau. John Jones, Tanner, mab-yn-nghyfraith. y dywededig Griffith Evans, oedd ddyn o feddwl penderfynol, ac wedi ei wreiddio yn ddwfn yn ngwirioneddau yr efengyl. Richard Tibbott a'i deulu a fu am dymor maith yn swcr mawr i'r achos yma. Mab oedd efe i'r hyglod Richard Tibbott, gweinidog Llanbrynmair. " Gwr defosiynol yn ofni Duw yn nghyd a'i holl dy" oedd Mr Tibbott. Cristion cywir a heddychlon. Gwelodd ei ferched rhinweddol yn gwywo i'r bedd o flaen ei lygaid ; ac nid oes iddo neb wedi  ei adael ar ol i ddwyn ei cnw.

Bu llawer o wragedd rhagorol yn perthyn i'r eglwys hon-gwragedd a gymerent ran gyhoeddus gyda chrefydd, ac y bu eu dylanwad a'u gwasanaeth o gynorthwy mawr i achos y Gwaredwr. Mrs M. A. Tibbott, gwraig gyntaf Mr Richard Tibbott, oedd un a gymerodd lawer o boen er mwyn crefydd , ac yr oedd ei chalon yn gynes gyda'r achos yn ei holl ranau. Arferai y gwragedd yma gynal cyfarfodydd gweddio yn gyhoeddus, ac yr oedd rhai o honynt yn meddu ar ddoniau nodedig. Crybwyllir yn arbenig am Mrs Foulkes, Tanner, a'i chwiorydd - y Misses Price, Mrs Jenkin Lewis, Betty Daniel, a Betty Pritchard, Eva Judith, Betty Jones, Mrs Tibbott (ail wraig Mr R. Tibbott), Gwen Evans, ac amryw eraill ;

*Llyfr Eglwys Llanfyllin. Ysgrifenwyd gan Mr. D Morgan.

269

ac mewn cyfnod diweddarach, yr oedd Mrs Jones, Tanhouse, yn nodedig fel un o " heddychol ffyddloniaid Israel." Mae enwau rhai rhagorol y ddaear yn werth eu cadw mewn coffadwriaeth. Gosododd Paul ar gof a chadw yn ei lythyrau en wau y gwragedd sanctaidd a fu o wasanaeth iddo of i yn achos yr efengyl ; ac y mae llawer eglwys yn Nghymru yn ddyledus i "lafurus gariad " gwragedd rhinweddol, fel offerynau am yr olwg lwyddianus sydd arnynt.

Cyfodwyd yma o bryd i bryd bryn nifer o bregethwyr , ac er nad oes genym restr gyflawn o honynt, yr ydym yn sicr fod y rhai canlynol wedi codi oddi yma :-

• Robert Owen. Urddwyd of yn Llanengan, yn Sir Caernarfon. Bu yno dros amryw flynyddoedd. Symudodd i Cwmbychan, Morganwg. Ymollyngodd yn ei arferion, a darfu i gysylltiad a'r weinidogaeth ; ac y mae wedi ei gladdu er's yn agos i 20 mlynedd.
• Robert Jones, a Charles Jones. Dau frawd a fuont am flynyddau lawer yn bregethwyr cynorthwyol yn y dref a'r amgylchoedd. Yr oeddynt mewn sefyllfaoedd bydol cysurus, ac felly yn gallu rhoddi eu gwasanaeth yn rhad i eglwysi bychain yr ardaloedd cylchynol. Bu llaw ganddynt yn sefydliad amryw o eglwysi y rhan yma o Sir Drefaldwyn, fel y cawn achlysur i sylwi etto pan y deuwn at yr eglwysi hyny. Bu Mr Robert Jones farw lawer o flynyddoedd o flaen Mr Charles Jones ; a symudodd olaf i Langynog yn ei flynyddoedd diweddaf. Brawd iddynt hwy oedd Mr David Jones, Llansantffraid, am yr hwn y bydd genym lawer i'w ddyweyd pan ddeuwn at yr eglwys hono ; a chwaer iddynt hwy oedd Mrs Tibbott, gwraig gyntaf Mr Richard Tibhott ; a da genym ddeall fod crefydd yn aros yn yr achau.
• John Morris. Urddwyd of yn weinidog yn y Main. Daw ef dan ein sylw yn nglyn a'r eglwys yno.
• Thomas Richards. Symudodd of i Benybontfawr, lle y treuliodd ei oes yn bregethwr cynorthwyol parchus a derbyniol gan yr holl eglwysi. Bydd genym air am dano yn hanes Penybontfawr.
• Edward Evans. Mab Mr Griffith Evans, un o hen ddiaconiaid r eglwys. Bu yn astudiwr yn yr Athrofa pan yn Llanfyllin, a symudodd gyda hi i'r Drefnewydd. Yno y derbyniwyd of yn aelod, yr olaf a dderbyniwyd gan Dr. Lewis. Bu dan addysg yn Wem, dan ofal Mr Edwards ; yn NghroesOswallt, dan ofal Dr. T. W. Jenkins, a phan yno y dechreuodd bregethu. Bu yn Athrofa Homerton, ac wedi hyny yn Mhrifysgol Glasgow ; ond dychwelodd i Lanfyllin at ei deulu, gan ymgymeryd a masnach ei dad, ac yma y mae yn aros hyd yr awr hon.
• Ellis Hughes. Er mai un o Ddinas Mawddwy ydyw, a mab i'r hen weinidog parchus W. Hughes, etto yma y dechreuodd bregethu yn niwedd 1829, neu ddechreu 1830. Wedi hod dan addysg yn y Neuaddlwyd a'r Drefnewydd, urddwyd of yn Nhreffynon ; ac y mae yn awr yn Mhenmain.
• Jeremiah Jones. Urddwyd ef yn Abergele, a bu farw yn gymharol ieuangc. Gweler ei hanes yno.
• Owen Evans. Yr hwn sydd yn weinidog yn Llanbrynmair, a ddechreuodd bregethu yn 1846, pan yn 16 oed. Gobeithio fod yr amser yn mhell pan y gelwir ar neb ysgrifenu bywgraphiad iddo.
• David Evans. Brawd dywededig Owen Evans. Addysgwyd ef yn Athrofa y Bala. Urddwyd yn Rhosymedre; ac y maeyn awr yn yr Abermaw.

270  

• Thomas Evans. Brawd arall o'r un teulu. Addysgwyd yntau yn Athrofa y Bala, ac urddwyd ef yn Bettwsycoed, lle y mae yn awr-
• Cadwaladr R. Jones. Mab i'r hybarch C. Jones, Dolgellau. Dechreuodd ef bregethu yr un pryd a Thomas Evans; ac y mae yn aros yn Llanfyllin i wasanaethu yr eglwys fel diacon a phregethwr ; ac y mae ei enw yn adnabyddus trwy ein henwad fel an parod i bob gweithred dda.
• William Jones. Dechreuodd ef bregethu yr un pryd a'r ddau a enwyd ddiweddaf. Symudodd i America, lle y mae yn bresenol.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL  *(Not fully extracted)

AMBROSE MOSTYN.  Bu y gwr da hwn yn llafurio i'r eglwys hon ar ei chychwyniad cyntaf ; ond gan iddo fod ar ol hyny yn gweinyddu eglwys yn Ngwrecsam gadawn ei hanes ef hyd hyny.

JOHN EVANS. Gweler ei hanes yntau yn nglyn a'r eglwys yn Ngwrecsam lle y terfynodd ei weinidogaeth.

*JAMES OWEN. Ganwyd Mr. Owen yn y Bryn, yn mhlwyf Abernant, ger Caerfyrddin ar y laf o Dachwedd, 1654. ........................................

271 / 272  / 273 /274

*WILLIAM JERVICE. Nid oes genym ddim i'w ychwanegu am dano at yr hyn a ddywedasom eisioes. .......................

THOMAS EVANS. Yr ydym wedi dyweyd y cwbl a wyddom o'i hanes yntau. Boddodd yn ddyn ieuangc yn afon Efyrnwy, a chladdwyd ef yn mynwent Eglwys Meifod.

*JENKIN JENKINS, D.D. Nis gwyddom yn mha le na pha bryd y ganwyd ef. Yn Athrofa y Llwynllwyd yr addysgwyd ef, .....................

*JENKIN LEWIS. Ganwyd of yn agos i Gastellnedd, yn y flwyddyn 1749. ..................

275

CONTINUED

 

 

(Gareth Hicks - 13 May 2008)

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Montgomeryshire section (Vol 1) - Pages  276 - 289

See main project page

Proof read by Maureen Saycell (May 2008)

Chapels below;

•  (Continued)  LLANFYLLIN
• MACHYNLLETH   (with translation)

---

Pages 276 - 289

276

(Continued)  LLANFYLLIN

*(Not fully extracted)

DAVID ROBERTS. Daw ei hanes ef yn nglyn ag eglwys Dinbych, lle y terfynodd ei yrfa.

DR. GEORGE LEWIS. Gweler ei hanes ef mewn cysylltiad a'r achos. yn y Drefnewydd, lle y bu farw y flwyddyn gyntaf wedi gadael Llanfyllin.

WILLIAM MORRIS. Er mai yn Llanfyllin yw urddwyd ef, y bu farw, ac y claddwyd ef, etto, gan mai Bryngwran, Mon, fu ddiweddaf dan weinidogaeth, yn nglyn a'r eglwys yno y ceir ei hanes.

*DAVID MORGAN. Ganwyd ef Rhagfyr 27ain, 1779, yn y Ddolwen, yn mhlwyf Llanfihangel-Creuddyn ;.......................................................

277 - 284

*DAVID MILTON DAVIES. Ganwyd ef mewn amaethdy o'r enw Hen-

285

 

........feddau, ger llaw Llanbedr, sir Aberteifi, Tachwedd 23ain, 1827.........................................

286

 

MACHYNLLETH

Mae y dref hon o ran ei safiad yn nghanolbarth y Dywysogaeth, ac ar y brif dramwyffordd rhwng y Gogledd a'r Deheudir. Gallesid disgwyl oblegid hyny fod crefydd wedi cael gafael yn foreu ar y lle, wrth fod y diwygwyr cyntaf yn teithio yn ol ac yn mlaen, ac yn neillduol gan fod genym sicrwydd fod rhai o bregethwyr yr eilfed ganrif ar bymtheg wedi ymweled a'r lle; ond dirmygus fu gair yr Arglwydd gan y trigolion. Dywedir i Mr Morgan Llwyd, o Wynedd, gael ei atal i bregethu yma; ac yn ychwanegol at hyny, maeddwyd ef yn dost ; ac y mae traddodiad iddo ddyweyd y hyddai i'r efengyl adael y dref am amser hir, cyn y byddai i'r plant oedd yno yn chwareu ac yn dringo y coed ddyfod i oedran gwyr- Pa fodd bynag, y mae yn sicr i dymor maith fyned heibio cyn i'r efengyl yn ei phurdeb gael ei phregethu yma yn sefydlog. Triniwyd Mr Howell Harries yma yn mhen can' mlynedd ar ol hyny yn chwerw iawn. Yn ddiweddarach, ymosodwyd ar Mr Jones, Llangan, pan y safai ar ganol yr heol i bregethu, a tharawyd y Beibl o'i law gan gyfreithiwr a gyfrifid yn barchus. Lliniarwyd cynddaredd y cyfreithiwr hwnw yn erbyn yr efengyl trwy sylwi ar ymddygiad gweddus a thymer addfwyn geneth o forwyn. oedd yn ei wasanaeth, yr hon a arferai gyrchu i'r cyfarfodydd. Daeth benderfyniad nad oedd un drwg yn cael ei ddysgu a'i ddwyn yn mlaen yn y cyfarfodydd hyny, onide ni buasai yr eneth hono gymaint yn rhagorach nag un forwyn arall a fuasai yn ei wasanaeth.

Pan oedd Mr. Benjamin Evans, Llanuwchllyn, yn myned trwy y lle unwaith, ryw bryd ar ol y flwyddyn 1769, disgynodd mewn gwesty i gael

287

lluniaeth iddo ei hun a'i anifail. Gan ei bod yn oer iawn ceisiai gwr ty gan nifer o ddynion oedd yno yn yfed droi o'r neilldu fel y gallai y gwr dyeithr fyned at y tan, nes y cyneuid tan mewn ystafell arall. Yn fuan deallasant mai pregethwr oedd, a dechreuasant ei wawdio a'i ddifenwi gan el alw yn " Bengrwn." Dyoddefodd y cwbl yn fwynaidd, a dywedodd y byddai yn arfer pregethu weithiau. Gofynasant iddo ai un o'r Methodistiaid oedd ? Attebodd, " Nage." Ar hyny dechreuasant drin y Methodistiaid, mai y bobl ddihyraf yn y wlad oeddynt." " Nis gallaf ateb am danynt oll," meddai Mr Evans, " ond mor bell ag yr wyf fi yn eu hadnabod nid ydynt yn haeddu y cymeriad r ydych chwi yn ei roddi iddynt." " Ond paham," meddynt, " y maent yn wylo ac yn ochain yn eu cyfarfodydd ?" " Mae yn debyg, foneddigion, eich bod yn ddigon cydnabyddus ag ymladd ceiliogod," ebe Mr Evans, a pharod oeddynt i addef eu bod ; "yn awr pan y bydd eich ceiliogod chwi yn colli y dydd yr ydych yn tristau ac yn gofidio ; felly y mae y bobl yma yn gweled eu bod yn golledig, ac yn teimlo eu heuogrwydd, ac oblegid hyny yn wylo." " Ond paham y maent yn gorfoleddu ac yn neidio ?" ail-ofynent. " Wel yn union yr un fath etto, pan fyddo eich ceiliogod chwi yn gorchfygu yr ydych yn bloeddio ac yn curo dwylaw ; felly y mae y Methodistiaid wrth weled fod trefn i faddeu iddynt yn gorfoleddu ac yn neidio." *  Boddlonwyd hwy yn fawr yn Mr Evans, a dofwyd ychydig ar eu digofaint at y Methodistiaid.

Dyoddefodd Mr Richard Tibbott oddiwrth yr ysbryd erledigaethus oedd yma gynt ; a dywedir fod nifer o gryddion yn gweithio yn agos i'r man y mae y Corner Shop yn awr y rhai oeddynt yn mysg yr erlidwyr mwyaf. Aeth Mr Tibbott i'w gweithdy unwaith i fesur ei droed i gael par o esgidiau pan yn ofni cael ei aflonyddu ganddynt ; a bu hyny yn ddigon i'w prynu hwy yn ei ffafr. Gwelir gan hyny mai trwy lawer o rwystrau y gosodwyd achos yr Arglwydd i fyny yn y dref.

Mae yn ymddangos fod nifer o bersonau o Fachynlleth a'r gymydogaeth yn arfer cyrchu i Lanbrynmair yn gynar yn yr haner olaf o'r ganrif ddiweddaf, os nad cyn hyny. Coffeir am ryw gyfarfod gweddi nodedig a gawsant unwaith ar y maes agored yn agos i Brynwg ar eu dychweliad oddiyno. Pan na allent fyned i Lanbrynmair ymgynnullent yn nhai eu gilydd i gynal cyfarfodydd gweddi, ac i ymddyddan am grefydd. Yn y flwyddyn 1787, daeth Mr R. Tibbott, Llanbrynmair, yma i gorphori yr "ychydig enwau " yn eglwys. Gwnaed hyn mewn ty anedd bychan a elwid y Doll. Nid oedd nifer yr eglwys ar ei sefydliad ond saith ; a daeth chwech neu saith o aelodau Llanbrynmair yma gyda'u gweinidog i fod yn dystion o'r corpholiad, yn gystal ag i fod yn galondid i'r ychydig gyfillion oedd yn y lle yn cymeryd arnynt ofal achos yr Arglwydd. Yn mhlith y rhai a ddaeth yr oedd y diweddar Mr J. Roberts, Llanbrynmair, yr hwn y pryd hwnw oedd yn ddyn ieuangc heb fyned i'r Athrofa, ac heb ddechreu pregethu, canys y flwyddyn flaenorol yr oedd wedi ei dderbyn yn aelod. Bu yr achos bychan yn fwy llwyddianus nag y disgwyliai y rhai mwyaf gobeithiol. Gofelid am dano yn benaf gan Mr Tibbott, ond yr oedd eraill yn ei gynorthwyo. Sicrhawyd darn o dir i adeiladu capel arno yn y fan lle y saif y capel presenol. Dechreuwyd arno yn nechreu 1789, os nad yn niwedd y flwyddyn o'r blaen, ac yr oedd yn barod erbyn

*Cofiant Mr. Grifflths, Hawen, tudal. 12.

288  

Mai 20fed, 1789, oblegid yr ydym yn cael Titus Evans, William Pierce, John Davies, Richard Hughes, a John Edwards, yn anfon hysbysiad pryd hwnw at Esgob Llanelwy i'r perwyl o'i hysbysu eu bod wedi adeiladu y capel, ac yn dymuno arno roddi iddynt Certificate o'i gofrestriad, yr hyn a gawsant y 30ain o'r un mis. Y Titus Evans yma oedd Excise Officer - tad Mr John Evans, Argraffydd, Caerfyrddin, gwr a ddaeth wedi hyny yn adnabyddus iawn yn yr enwad. William Pierce oedd tad y diweddar Mr Thomas Pierce, Liverpool.

O gylch yr amser yma daeth Mr William Jones yma o Sir Fon ; ond genedigol o Gwernogle, Sir Gaerfyrddin. Nid oedd wedi ei urddo cyn ei ddyfodiad yma ; ac nid ymddengys iddo gael  urddo yma er iddo fod yma yn llafurio am yn agos i ddwy flynedd. Yr oedd gwedd lwyddianus ar yr achos yn nhymor byr ei weinidogaeth ; a bu yn dra egniol i bregethu yn yr holl wlad oddiamgylch nes y rhoddodd angeu derfyn ar ei lafur. Claddwyd ef y tu fewn i'r capel, oddeutu y man y saif yr areithle yn bresenol, lle y gwelwyd ei arch pan yn ailadeiladu y capel. *

Yn fuan wedi marwolaeth Mr Jones daeth Mr John Evans yma i lafurio. Un o gymydogaeth Llanbedr, yn sir Aberteifi, ydoedd. Dyn ieuangc tal, llathraidd, hoyw, boneddigaidd ei ymddangosiad. Anaml y gwelid ei gyffelyb. Urddwyd ef yma tua'r flwyddyn 1791, a bu yn llafurio yma am tua phum mlynedd ; canys yr ydym cael mewn llythyr a ysgrifenodd y diweddar Mr J. Roberts, Llanbrynmair, at ei frawd yn America, Mai 3ydd, 1796, nad oedd un gweinidog yn Machynlleth y pryd hwnw. Yr oedd Mr Evans yn boblogaidd iawn fel pregethwr, a rhwng ei ymddangosiad tywysogaidd - ei ddoniau swynol  - a'i lais peraidd, ymdyrai llawer iawn i wrando arno. Yn ei amser ef y dechreuwyd yr achos yn Aberhosan, ac yn Mhennal.  Yr oedd yn ysgolhaig rhagorol, a chyrchai llawer o bobl ieuaingc y dref a'r amgylchoedd ato i dderbyn addysg. Gwrthweithid dylanwad gweinidogaeth ddoniol Mr Evans i raddau mawr gan ei ysgafnder a'i anwyliadwriaeth ; a chyfeillachai yn ormodol mewn cwmniau nad oeddynt gydweddol ag urddas yr efengyl. Symudodd i Amlwch, lle y treuliodd oes hir ; ac yn ei flynyddoedd olaf yr oedd yn byw yn Nhremadog, lle y gloywodd yn fawr yn ei gymeriad, ac y bu farw " yn hen ac yn gyflawn o ddyddiau."

Wedi ymadawiad Mr Evans, daeth Mr Edward Francis yma yn 1799. Crybwyllasom am dano yn hanes y New Inn, Sir Fynwy. Daeth yma o Lambeth, Llundain, lle yr oedd wedi bod yn llafurio am dymor yn mysg ychydig o Gymry oedd yno. Bu yma am tua thair blynedd. Yr oedd yn bregethwr derbyniol iawn, a safai yn barchus yn ngolwg y drefYmddengys iddo fod yn fwy llwyddianus yma nag y bu yn un lle arall. Yr oedd Dr. Lewis yn anfoddlawn ryfeddol iddo i ymadael, a bygythiai os gwnai na ddeuai byth ddim daioni o hono. Deallwn nad oedd dywediad y Doctor yn mhell o fod yn gywir.

Rhoddodd yr eglwys yma alwad yn 1802 i Mr John Lloyd, wedi hyny o Henllan, ond gwrthododd gydsynio ; a bu yr eglwys heb weinidog hyd fis Gorphenaf 1806, pan y derbyniodd Mr James Griffiths, myfyriwr o Athrofa Caerfyrddin, alwad ganddi; ac yn fuan wedi hyny dechreuodd ar  weinidogaeth. Urddwyd ef Mawrth 7fed, 1807, a gweinyddwyd ar yw achlysur gan Dr. G. Lewis, Llanuwchllyn ; Dr. T. Phillips, Neuadd-

*  M.S.S y diweddar Mr D. Morgan, Llanfyllin.

289

lwyd ; a Meistri D. Peter, Caerfyrddin; J. Roberts, Llanbrynmair ; W. Hughes, Dinas ; H. Pugh, Brithdir ; W. Jones, Trawsfynydd, ac eraill. Bu Mr Griffiths yn llafurio yma yn ffyddlon a llwyddianns, ac er anrhydedd a chodiad achos crefydd yn y dref a'r wlad oddi amgylch. Dywed Mr Griffiths ei hun fod mesur o gynydd ar yr eglwys yr holl amser y bu yma. Yr oedd heddwch a chydweithrediad dymunol yn eu plith, a rhwng y canghenau yn Aberhosan a Phenal. Yr oedd cylch ei weinidogaeth am rai blynyddau yn cyrhaedd o Lwyngwril i Aberhosan, ac yn nhymor ei weinidogaeth ef y codwyd capeli yn y ddau le a enwyd. Yn y flwyddyn 1811, trwy briodi a, boneddiges ieuangc o gymydogaeth Tyddewi, symudodd Mr Griffiths yno i fyw ; ond deuai ddau Sabboth o'r mis yr holl ffordd o waelod Sir Benfro i wasanaethu pobl ei ofal yn Machynlleth a'r canghenau. Yn mhen y flwyddyn, symudodd ei deulu i Fachynlleth, gyda bwriad i aros yma ond yn 1814, trwy gysylltiadau teuluaidd, gorfodwyd ef i symud yn ol i Sir Benfro, a thorodd ei gysylltiad a'r eglwys yma, gan gymeryd gofal yr eglwys yn Rhodiad, ac yno y bu hyd derfyn ei oes ddefnyddiol a llafurus. Dywed Mr Griffiths iddo brofi serchowgrwydd mawr oddiwrth yr eglwys yn Machynlleth ; a hyderai fod yr Arglwydd i ryw raddau yn bendithio ei ymdrechion yn eu plith. Cafodd lawer o hyfrydwch a chymhorth i fyw yn dduwiol yn nghymdeithas rhai o hen frodyr a chwiorydd yr eglwys. Yn yr adeg yma yr oedd Hugh Pugh, John Lewis, John Jones, ac Edward Meredith yn swyddogion dan yr enw henuriaid.

Ar ymadawiad Mr Griffiths, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr David Morgan, yr hwn oedd eisioes wedi ei urddo yn y Towyn. Cynhaliwyd cyfarfod ei sefydliad Rhagfyr 19eg a'r 20fed, 1814. Nos Lun, pregethodd Mr R. Roberts, Llanuwchllyn, a Mr W. Hughes, Dinas. Dydd Mawrth, am 9 o'r gloch, pregethodd Mr A. Shadrach, ar "Natur a phwysigrwydd y weinidogaeth. Yna rhoddodd y gweinidog a'r eglwys eu hunain i fyny i'w gilydd yn yr Arglwydd. Yr oedd y rhan yma o'r gwasanaeth mor effeithiol fel nad oedd llygad sych yn y lle. Yna pregethodd Mr J. Roberts, Llanbrynmair, ar " Bwysigrwydd ac anwyldeb y berthynas rhwng y gweinidog a'i bobl.Yn y prydnawn a'r hwyr, pregethwyd gan Meistri M. Jones, Llanuwchllyn ; C. Jones, Brithdir (Dolgellau) ; E. Davies, Allt (Cutiau), a J. Davies, Aberhafesp.*

Ar sefydliad Mr Morgan, ffurfiwyd y gangen yn Aberhosan yn eglwys Annibynol, a chadwyd yno o hyny allan gymundeb yn rheolaidd, er y cedwid yno gymundeb achlysurol yn flaenorol. Gwenodd yr Arglwydd mewn modd neillduol ar lafur yr eglwys a'r gweinidog am fwy na deng mlynedd, yn enwedig tua'r flwyddyn 1818, bu ychwanegiad mawr at nifer yr eglwys o'r dref a'r cylchoedd, ac yn eu plith lawer iawn o ddynion a fu o ddefnydd mawr gyda'r achos ; ac yr oedd rhai o honynt mewn amgylchiadau bydol manteisiol i fod o wasanaeth i grefydd. Agorwyd drysau i bregethu mewn tai trwy y cymoedd oddi amgylch - gosodwyd ysgolion Sabbothol i fyny mewn conglau ac yn nghilfachau y mynyddoedd - a daeth adfywiad ar yr ysgolion yn y lleoedd lle yr oeddynt eisioes. Daeth galwad am ysgoldai, a lleoedd sefydlog i bregethu, ac adeiladwyd chwech o honynt mewn gwahanol ardaloedd o amgylch y dref. Ystyrid yr oedfa ddau o'r gloch yn y dref y prif gynnulliad, i'r hwn y disgwylid yr holl ganghenau;

* Evangelical  Magazine, 1815. Tudal. 298.

Translation by Maureen Saycell (April 2010)

This town is situated in the centre of the principality, on the main route from north to south. Therefore it would be easy to assume that religion had got an early hold here, the opposite is the case, although there are records of some 17th century preachers visiting, they were rejected by the inhabitants. It was said that Mr Morgan Llwyd, Gwynedd, was badly abused when he tried to preach here and that those who were children would be old before religion got a foothold here.* 100 years later Mr Howell Harries was treated in the same manner as were Mr Jones, Llangan, Mr Benjamin Evans, Llanuwchllyn, Mr Richard Tibbott.

It appears that some from the area went to Llanbrynmair, and would hold prayer meetings in each others homes when they could not get there. In 1787 Mr R Tibbott came to form a church of the few people , in a house named y Doll (the Toll). There were only seven. Among those who witnessed the ceremony was a young Mr J Roberts, Llanbrynmair, who had not yet been to college. Most of the care was undertaken by Mr Tibbott, supported by others. Land was acquired for a chapel on the existing site. It was started early in 1789 and completed by May 20th 1789, as we have Titus Evans, William Pierce, John Davies, Richard Hughes, and  John Edwards,  writing to the Bishop of Llanelwy informing him of the build and asking him for a certificate of registration, which was issued on the 30th of that month. This Titus Evans was the Excise Officer - father of Mr John Evans, Printer, Carmarthen, who later became well known to the denomination. William Pierce was the father of Mr Thomas Pierce, Liverpool. Around this time Mr William Jones came from Anglesey, originally from Gwernogle, Carmarthen. He had not been ordained and worked here for 2 years until he died, not ordained. He was buried inside the chapel, close to the pulpit. His coffin was seen during re building.**

Soon after came Mr John Evans, a native of Lampeter, Cardiganshire. He was ordained here about 1791 and remained here for some 5 years. The fact that there was no minister in Machynlleth on May 3rd, 1796 in a letter from Mr J Roberts, Llanbrynmair to his brother in America. It was during Mr Evans time that causes were started in Pennal and Aberhosan, despite his good work his association with unsuitable people negated some of it. He left here for Amlwch, but spent the last years of a long life in Tremadog. The next incumbent was Mr Edward Francis in 1799. He was included in the history of New Inn, Monmouthshire. He came here from Lambeth, London and was here for 3 years, apparently more successfully than any where else he served.

The church called Mr John Lloyd, later Henllan, but he did not accept.They were without a minister until July 1806 when Mr James Griffiths, student at Carmarthen, was called. He was ordained on March 7th, 1807, when the following took part - Dr. G. Lewis, Llanuwchllyn, Dr. T. Phillips, Neuaddlwyd, and Messrs D. Peter, Carmarthen,  J. Roberts, Llanbrynmair, W. Hughes, Dinas, H. Pugh, Brithdir, W. Jones, Trawsfynydd, and others. The church grew considerably in his time here, branches were established at Llwyngwril and Aberhosan. In 1811 he married a lady from St. Davids and moved there to live, he continued to travel to minister to Machynlleth twice a month from south Pembrokeshire. He did move here within a year, but had to move back due to family circumstances. He then took charge of Rhodiad where he remained for the rest of his life. Hugh Pugh, John Lewis, John Jones, and Edward Meredith were the officers here then.

Next came Mr David Morgan, ordained at Towyn. His induction service was on the 19th and 20th December 1814 taking part were - Mr R. Roberts, Llanuwchllyn, Mr W. Hughes, Dinas, Mr A. Shadrach, Mr J. Roberts, Llanbrynmair, Messrs M. Jones, Llanuwchllyn, C. Jones, Brithdir (Dolgellau), E. Davies, Allt (Cutiau), and  J. Davies, Aberhafesp.***

Aberhafesp was formed into an independent church soon after and communion was held regularly from then on. The Lord smiled on the church's work for 10 years, particularly around 1818 when many useful members were added. Many doors were opened for preaching in the surrounding valleys, sunday schools were established and those already existing re-energised. 6 schoolhouses were built in proximity to the town. The main service was considered the  2 o'clock in the town , most of the branches were expected. Sunday schools in the mornings and prayer meetings in the evening when a preacher was not available. A new chapel was built in the town at the price of £700, but cost escalated to £1,200. Mr Morgan travelled a great deal to raise money for it, and the church itself raised a considerable sum.

Some problems arose between some of the people and Mr Morgan, things settled down and he was persuaded not to agree to a call from Drewen, Cardiganshire. Mr Morgan did not feel that all was well and moved to Manchester in 1836. A special service was held to wish him well and he was presented with a gift of £28 along with the following letter of recommendation -

" MACHYNLLETH, November 19th, 1836.

As it appears that The Lord has arranged to move his ministry to another branch, we feel that we should declare that he has been very active among us for 22 years and to acknowledge the edcation and friendship we have benefitted from. We wish him great success to the end of life

• ROBERT PETER, Deacon, Machynlleth.
• HUGH PUGH, Machynlleth.
• PETER ROWLAND, Deacon, Machynlleth.
• DAVID MORGAN, Machynlleth.
• EDWARD MORGAN, Deacon, Machynlleth.
• JOHN LEWIS, Machynlleth.
• JOHN DAVIES, Glasbwll.
• JOHN JONES, Machynlleth.
• DAVID THOMAS, Deacon, Machynlleth.
• THOMAS ROWLAND.
• DAVID DAVIES, Aberhosan.
• WILLIAM WILLIAMS, Aberhosan.
• DAVID PUGH, Glasbwll.
• EDWARD EDWARDS, Pennal.
• JOHN PETER, Deacon, Machynlleth.#"

Despite his departure a rift appeared in 6 months, but as The Duke of Wellington said "it is hardly fair to judge a battle in hindsight". Despite the fact that he had left he returned to form a church from those who left Graig chapel. The ministers to the north supported them but the Cardiganshire ministers supported those remaining at Graig.

Graig was without a minister until 1839 when Mr Samuel Edwards, Ceidio, Llaniestyn and Tudweiliog, Carnarvonshire, accepted a call. He took care of Graig, Glasbwll, Soar and Derwenlas until he left Graig but continued with the other three. Those who left Graig called their meeting place Salem and called Mr John Parry, student at Newtown, who was ordained on November 9th, 1837 - the following officiated - Mr E. Davies, Trawsfynydd, Mr C. Jones, Dolgellau, Mr S. Roberts, Llanbrynmair, Mr M. Jones, Llanuwchllyn, Mr D. Williams, Llanwrtyd. Also present Messrs D. Price, Penybontfawr, E. Griffiths, Llanegryn, E. Evans, Barmouth, T. Griffiths, Bethel, L. Everett, Llanrwst, H. Morgan, Samah, Roberts, Llanbrynmair, J. Williams, Dinas, R. Jones, Aberhosan andc E. Thomas, Dolgellau. The service was held in the yard of the Herbert Arms.##   This was a very lively time in religion and with Mr Parry full of the spirit, the cause looked healthy.

A new chapel was built, named Salem. It cost around £300 and the payments, with the associated houses, was £10 annually. It was opened June 22nd and 23rd, 1840. Before the end of that year Mr Parry accepted a call to Wern and Harwd. Later that year Mr John Howes accepted a call, he was ordained 2 years earlier at Llansanffraid. He stayed 2 years then emigrated to America in April 1842. A year later they called Mr Mathew Lewis, a young man from Llanidloes, ordained on June 21st and 22nd, alongside the Montgomeryshire Festival, held at Salem that year. The following took part - Mr J. Roberts, Llanbrynmair, Mr H. Morgan, Samah, Mr J. Davies, Llanfair, Mr D. Evans, Llanidloes, and Mr D. Morgan, Llanfyllin. ###  Mr. Lewis was here for some 2 years when he moved to Bethel, Bangor. Mr Parry returned here from Wern in 1846, and was here until he decided to emigrate to America and only remained until some arrangements had been made in Rhoslan, Caernarfonshire, emigrating in 1850.

Early in 1849 Mr William Davies, Rhymney, arrived. his time was no great success as he was 60 years old when he came. Attempting to unite the 2 sections proved difficult and 18 years later the event occured. Graig undertook responsibility for Salem, paying the £72 debt and sold the leasehold Lord Vane, the owner for £140. Let peace be there for them.**** This event had a beneficial effect on the town and chapel. 1854 saw a call to Mr Josiah Jones, a student at Brecon. He was ordained August 9th and 10th. The following took part  Mr S. Roberts, Llanbrynmair, Mr C. Jones, Dolgellau, Mr H. Lloyd, Towyn, Mr J. Morris, teacher Divinity at Brecon, Mr D. Davies, Aberteifi. and also Messrs R. Gwesyn Jones, Rhaiadr, D. Jones, Drewen, R. Thomas, Penrhiwgaled, E. Jones, Sardis, C. Jones, Llanfaircaereinion, T. Pierce, Liverpool, J. Saunders, Aberystwyth, W. Roberts, Penybontfawr, I. Thomas, Towyn, H. Morgan, Samah, I. Williams, Aberhosan and  J. Evans, Brecon College. #### The cause has flourished for 16 years, the land has been bought out for £400, £90 spent on a vestry and another £90 on some land for a minister's house, £250 was donated by the widow of Mr D Griffiths, a missionary in Madagascar, but a charge to be levied on £100 pounds to support the poor of the church. Together with Calvinistic Methodists and Baptists land has been secured for burial.

The following list of individuals have been of service over time :-

HUGH PUGH  -ROBERT PETER -  JOHN LEWIS - PETER ROBERT -  ROWLAND PRYCE - EDWARD MEREDITH  -DAVID THOMAS, father of JOHN THOMAS, Swansea.
Ladies included are  Mrs ANWYL, Llugwy - Mrs DAVIES, Rhiwlas -  Mrs WATKINS - Mrs LEWIS - Mrs MILES - her daughter Mrs Morgan, - Mrs MARY THOMAS , wife of the above David Thomas.

The following were raised to preach here:-

• LEWIS PUGH - Aberffrydlan, Llanwrin -one of the first supporting preachers - kept a day school -  made a journey through North Wales to preach - died around 1830, buried Llanwrin.
• THOMAS ROWLANDS -  father of Mr R. Rowlands, Henryd, grandfather of Mr J. Rowlands, now Rhos - came from Dinasmawddwy in 1807, lived in Byrdir,near Soar.
• RICHARD ROWLANDS - ordained Henryd, died at his most popular.
• EDWARD EDWARDS -  confirmed by Mr Morgan, 1817, aged 12  - began to preach age 16  - went to Neuaddlwyd, then Blackburn, ordained Garstang 1829 then Hyde andfinally Manchester - died  December 20th, 1868.
• JAMES HUGHES MORGAN -son of the late Mr D. Morgan - ordained Leeds, where he remains.
• DANIEL CADVAN JONES - Educated Bala and Brecon - ordained Abergwyli and Siloam, Carmarthenshire, where he remains.
• DAVID EDWARDS - Educated Bala and Brecon - ordained Coed-duon, Monmouthshire now in Park Mill, near Swansea.
• JOHN REES - supporting preacher here.
• JOHN THOMAS -  preparing to go to a College.
• !EVAN THOMAS - Did not start preaching here but ended his life in Machynlleth - born Dolgellau,  1805. ...........................

!(Not fully extracted)

 

BIOGRAPHICAL NOTES+

*(Not fully extracted)

*WILLIAM JONES - born Gwernogle, Carmarthenshire -  Spent some time at Oswestry College under the care of Dr. Edward Williams. ..........................

JOHN EVANS - See Amlwch.

EDWARD FRANCIS - See New Inn, Monmouthshire.

JAMES GRIFFITHS - See Rhodiad and St David's, Pembrokeshire.

DAVID MORGAN - See Llanfyllin, where he spent his last 18 years.

*(Not fully extracted)

*JOHN PARRY - Born Penycefn, Llanfor, Bala, March 10th, 1810. ..............................

JOHN HOWES -  originated in Tre-ffynon, well off parents - good education raised among the Wesleyans, he left the old way for the Wesleyan  community  around 1836 - he inherited a considerable amount from relatives and  went to considerable risk to build a village of houses in Glasinfryn, near Bangor  where Abel-Bethmaca is built - after completion he built a large business but lost almost all his assets and he joined the Independents in Bangor in 1838  - ordained next year in Llansantffraid,  Montgomeryshire,  stayed around 2 years - moved to Salem, Machynlleth, after a year he emigratyed to America in 1842 - first with Dr Everett in Steuben , then Pittsburgh - broke association with welsh Independents and went to Canada where he died later.  Mr Edwards and Mr Jones remain and we wish the many succesful years.

*Cofiant Mr. Grifflths, Hawen, tudal. 12.

**  M.S.S y diweddar Mr D. Morgan, Llanfyllin.

*** Evangelical  Magazine, 1815. Tudal. 298

****Ysgrif Mr Josiah Jones, Machynlleth, Annibynwr 1864, tudal. 219.

#Dysgedydd,1836. Tudal, 385.

##Dysgedydd, 1837. Tudal. 383.

### Dysgedydd, 1843. Tudal. 254.

#### Diwygiwr 1854. Tudal. 282.

+Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

CONTINUED

 

(Gareth Hicks - 22 April 2010)

Ieuan Gwynedd Jones. National Library of Wales journal. 1978, Winter Volume XX/4

Extracted onto the pages of GENUKI with the kind permission of the National Library of Wales

This is a complete extract of this article (Gareth Hicks May 2003)

---

AT the consecration of Llanddeiniol new church in October 1835 the Reverend John Hughes, vicar of Llanbadarn Fawr (and later Archdeacon of Cardigan) preached from the text 'Surely I will not go into the tabernacle of my house, nor go up into my bed; I

AT the consecration of Llanddeiniol new church in October 1835 the Reverend John Hughes, vicar of Llanbadarn Fawr (and later Archdeacon of Cardigan) preached from the text 'Surely I will not go into the tabernacle of my house, nor go up into my bed; I will not give sleep unto mine eyes, or slumber to mine eyelids, until I find out a place for the Lord, an habitation for the mighty God of Jacob' (Psalm 132, 2-5). 1  In the course of his sermon the reverend gentleman drew analogies between a Jerusalem bereft of its temple and a deanery of Llanbadarn Fawr sorely lacking places of worship and he could, given the circumstances, be forgiven his rhetoric and rhodomontade. In fact, if there was one thing the deanery did not lack in the 1830s it was places of worship, and the Victorian era in this district was all era of extreme religiosity. As we shall see, churches were added from time to time, but basically what we have to observe during that period is the reconstitution of church life, its inward adaptation and its outward reconstruction in the face of changing circumstances.

It would not be difficult to show that this part of Cardiganshire was in some important yet mysterious respects deeply religious. The contribution of Cardiganshire as a whole to the religious life of Britain has been enormous, and one which is probably almost as old as the coming of Christianity itself. The furthest ecclesiastical point in the vast parish of Llanbadarn Fawr --- sixteen long and heavy miles from the parish church --- is the chapelry of Yspyty Cynfyn with its ancient church set like an exotic jewel in a Celtic stone circle. The name Llanbadarn itself sends the mind reeling back through the centuries to its foundation in the Age of the Saints and to its role as a cathedral and abbey church under the native dynasties, while the name 'Yspyty' reminds us of the existence of that indigenous Cistercian House of Strata Florida whose influence, cultural and religious, on this part of its domaine was immense throughout the centuries. One thinks of the Methodist Revivals of the eighteenth century, and it is a peculiarity of that extraordinary continuing experience that one of its epicentres was at Llangeitho, and that the southern part of the county, within the immediate influence as it were of that little village, continued to spawn out a succession of revivals long after the other religious centre at Trevecca had lost its heat and been dampened in the formal life of an academic institution. And not only the southern part of the county. The most astounding revival of Victorian times in a succession of revivals long after the other religious centre at Trevecca had lost its heat and been dampened in the formal life of an academic institution. And not only the southern part of the county. The most astounding revival of Victorian times in Wales began only a few miles from here at Tre'rddol and Ystumtuen, Bontgoch and Pontrhydygroes, and Yspyty Ystwyth in 1858-9. And the last great Welsh revival --- that of 1904-5 likewise began in the southern seaside parishes of the county.

We might allude also to other remarkable facts to show the religious vigour of these parts. Here is the home of Tractarianism in Wales, and Llangorwen was the first Tractarian church in Wales. 2  Indeed, the Ecclesiologist proclaimed it to..................

................ be 'a church as it should be ... One of the most complete and successful imitations of ancient models that the present age has produced' . 3  It was no accident that it should have been founded here and I hope to show that much that was characteristic in its worship was already present in the worshipping customs of many other churches. Then, going off in another direction, one could point to the long and honourable educational activities of churchmen in these parts. Ystrad Meurig, just to the north of the deanery, was famous for its grammar school long before and long after Bishop Burgess founded Lampeter in 1826. Indeed, one wonders where the Anglican Church would have recruited their priests in Wales if it had not been for the readiness of North Cardiganshire men to enter the church. Archdeacon David Evans (a Llanrhystud man) in his Recollections published in 1904, actually lists 59 men who had to his knowledge entered the ministry from that one parish in his own lifetime, and the Rev. Lewis Evans told his cousin, Isaac Williams, of Cwmcynfelin that 'there are more young men educated for Holy Orders from Llanfihangel Geneu'r Glyn and neighbourhood than any other given locality in Wales'. 4  One would need to know what was the quality of the education they received, but the fact that Rowland Williams---'Bunsen's reviewer' in Essays and Reviews   --- was Vice-Principal at Lampeter from 1850 to 1862 should give us pause, as also should the fact that it was still customary for young men who could not afford the £50 fees of Lampeter to go much more cheaply to Ystrad Meurig or (sometimes the best alternative) to a Dissenting Academy.

I stated at the beginning that the main problem facing the church in the deanery was not merely or mainly a shortage of churches. This was certainly the case when the movement for reform of the church began in the early 1830s. The main problems then and for a considerable time after were the inexorable facts of dilapidation. With the exception of the Chapel of St. Michael's in the borough of Aberystwyth and new buildings to serve new districts, such as Llangorwen (1841), Elerch (1868), St. Mary's Aberystwyth (1873), Penrhyncoch (1881) and Trinity (1886), 5  the activity was confined to rebuilding or reconstructing existing churches, or, in a few cases, carrying out extensive repair works. Dilapidation was the curse of the church in North Cardiganshire. This was true throughout rural Wales, as 5  the activity was confined to rebuilding or reconstructing existing churches, or, in a few cases, carrying out extensive repair works. Dilapidation was the curse of the church in North Cardiganshire. This was true throughout rural Wales, as the Incorporated Church Building Society had come to recognize by 1851. 'Many of the churches in Wales are in a much more dilapidated condition than any in England, and yet, like those in the latter country, are susceptible of complete restoration'. 6   Of the 14 churches and chapels in the deanery in the early 1830s, no less than 12 were either completely rebuilt or otherwise heavily restored on account of the desperately poor state of the fabric. 'Damp and uncomfortable', 'in a state of disrepair', 'very dilapidated' --- these are the reasons one finds in Vestry Books, in Faculties petitioned for and granted, and in articles of consecration. 7

This raises some interesting questions. To what extent were these churches in fact as bad as they were stated to be? There is always a subjective element in judgments of that kind, and fashion and changing sensibilities exert an influence. The Visitation Queries and Answers, both Wardens' and Ministers', often give ..............

.................. the impression that all is well with the fabric, yet a few years later a church has disappeared and a new one built because of the alleged dilapidation, dampness or inconvenience of the old. There is no denying that most were in a very bad way. Archdeacon David Evans in his book of recollections 8  describes how cold and uncomfortable was Llanrhystud, with its shuttered windows, its earth-floor 'Mixed with the bones of our ancestors', its few pews and cruelly hard benches. Moreover, they had been like this for many, many years, and one suspects that they were no worse and no better at the beginning of the nineteenth century than they had been at the beginning of the eighteenth. One would not wish to play down the dilapidations endemic in the churches of the region, but at the same time one might suggest that the sudden and sustained burst of restoration should be regarded as an indicator of a deep change in fashion. People's apprehension of reality changes, as does their ideal of religious behaviour. That is to say, church restoration is a symptom of cultural change --- of rejection of the old and the acceptance of the new.

One sees this from time to time in the petitions for faculties for reconstruction. What exactly is meant by 'Unfit for divine service' in the Llanddeiniol petition of 1833. 9  Or old St. Michael's in 1831 --- when at the previous episcopal visitation the wardens declared the building to be satisfactory? 10  One suspects that incumbents were looking for ways of getting rid of the old box pews in order to replace them with benched open pews. By the mid-Victorian years this is quite clear. Llanilar was entirely reconstructed in order to make it 10  One suspects that incumbents were looking for ways of getting rid of the old box pews in order to replace them with benched open pews. By the mid-Victorian years this is quite clear. Llanilar was entirely reconstructed in order to make it possible to perform modern liturgical forms of service. 'Pews badly made originally, now out of repair, uncomfortable to sit in and most inconvenient for kneeling --- a general wish on the part of the congregation for open seats and a better arrangement of the whole internal fittings, especially, of the chancel. The space around the altar being so limited by the pews ... as to render difficult a reverent receiving of the Holy Communion; and above all, to render the building generally more worthy of them to whose service is dedicated'. 11  Here we have a religious or liturgical revolution, with its popular undertones, demanding a reconstruction of the internal arrangements along more democratic, or religiously equal, lines. But Mr. Parry of Llidiarde, the local squire, insisted on a first choice of eight sittings for himself and four for his servants! The plans for the new church at Yspyty Ystrad-meurig were criticized for leaving too narrow a step at the altar for the priest to kneel at. 12  That was towards the end of the century and by then the aspirations and changing fashions of the few at the beginning of the century had become the accepted norm of the many.

Equally an obsession with Victorian clergymen and laymen was the pressing need to provide accommodation where it was needed. This was a problem aggravated by the enormous size of the parishes. The 14 churches served an area of 174,000 acres. Llanbadarn Fawr itself covered 52,750 acres, Llanfihangel Geneu'r Glyn 32,825, and Llanfihangel y Creuddyn 22,553. The boundaries, of course, were medieval and represented the enclosing of territories sufficient to provide the incomes for incumbents (and in some cases for the appropriators..................

........................ of the livings, for there were no rectories, as we shall see). For centuries these vast hill parishes had supported their sparse pastoral populations and the parish churches and the few chapels of ease had supplied such means of grace as was demanded. Demand changed in response to the operation of two main forces, the one physical, the other spiritual. The first was the growth and the redistribution of population, and possibly it was the redistribution which was of most immediate relevance to the clergy. 13 The villages, especially those in the valley bottoms and in the coastal region almost certainly expanded, but much more serious was the appearance of entirely new communities settled around the lead-mines. Most of these were situated in areas very distant from the parish churches, as in Cwmsymlog, Goginan, Ystumtuen, Cwm Ystwyth, the hinterland of Talybont, and Elerch, and other places. There was an obvious need for chapels of ease in strategic places. The other factor was equally powerful, namely, the demand being made for the means of religious worship. The nonconformists were the quickest off the mark : indeed, it was they, and particularly the Calvinistic Methodists, who created the demand in the first place --- who stimulated that enormous ly, the demand being made for the means of religious worship. The nonconformists were the quickest off the mark : indeed, it was they, and particularly the Calvinistic Methodists, who created the demand in the first place --- who stimulated that enormous hydroptic thirst for spiritual things which periodically exploded in revivals and which by mid-century had resulted in an extraordinary chapel-building activity throughout the deanery. (In an area exactly continuous with the deanery there were by 1905 no hydroptic thirst for spiritual things which periodically exploded in revivals and which by mid-century had resulted in an extraordinary chapel-building activity throughout the deanery. (In an area exactly continuous with the deanery there were by 1905 no less than 105 chapels and schoolrooms) . 14

Hence, the response of the church from the 1830s onwards. Capel Bangor, built in exactly the style of Eglwysfach, was opened in 1839 to accommodate the growing communities of the neighbourhood, mainly leadminers from nearby Goginan and the slopes of the Ystwyth. Llangorwen in 1841, as is well known, was sui generis, but it is important to note that the petition of Matthew Davies Williams of Cwmcynfelin and Wallog pleaded the inadequate means of religious instruction to the demands of the populous and increasing parish of Llanbadarn Fawr. 15  St. Peter's, Elerch was built by Lewis Gilbertson and his family for the same reason --- the means of religious worship being inadequate in a valley busily being exploited for its lead. 16  St. Mary's, Aberystwyth was built for the Welsh population --- to enable the authorities to achieve what was always a major aim of the Welsh hierarchy in the Victorian church, namely, to keep the two languages separate. 17  St. Mathew's, Borth was opened in 1879 --- in this case a direct response to the building of the railway and an investment in seaside-resort business. 18  Penrhyncoch, consecreated in 1881 was situated like a Norman castle at the ancient crossroads into and out of the mine-bearing valleys. 19  Finally, Trinity in Aberystwyth in 1886-8, 20 and the new St. Michael's in 1890. 21 Of these, Eglwysfach (in 1855), Elerch (1868), Trinity (1887) and Penrhyncoch (1901) 22 were made into District Chapelries, so that by the end of the century the deanery had no less than 18 places of worship and in addition was holding services in some other unconsecrated buildings, such as the school at Penparcau. 23

None of this undoubted increase in efficiency was accomplished without cost, and here the church faced what was undoubtedly its greatest obstacle, poverty.

Apart, perhaps, from the town of Aberystwyth itself, the deanery was probably the poorest part of the county and one of the poorest in Wales. Its economic resources were small and the wealth that was produced exceedingly unevenly divided. 'The inhabitants of the parish', wrote the incumbent of Llanafan, Rev. D. E. Jones to the Church Building Society in December 1836, 'with the exception of a few persons hereinafter named, are persons of low and narrow circumstances in life, being either employed in the mine works, or as labourers under Agriculturists of the neighbourhood. The seven or eight farmers in the parish are of limited means, excepting one Proprietor ... 24  Dr. Turner, the Medical Officer of the Privy Council reported in 1866 that 'the children pine for want of food as soon as weaned', and gave it as his opinion that were it not for the prevailing mild weather the people would all die. 25

Poverty of the masses, however, was something distinct from the poverty of the Church: the two were linked only in that their causes were not singular but common, and insofar as the Church given the prevailing religious climate of nonconformity, could

Poverty of the masses, however, was something distinct from the poverty of the Church: the two were linked only in that their causes were not singular but common, and insofar as the Church given the prevailing religious climate of nonconformity, could not look to the general population for assistance. It could look only to its own resources and to the assistance it could expect from its natural allies, the gentry. These latter, where they were patrons and impropriators, in any case had a legal obligation as well as a religious duty to assist. In North Cardiganshire, as in the county generally, lay patrons outnumbered ecclesiastical patrons but by no stretch of the imagination can they be said to have fulfilled their duties with a proper regard for the on as well as a religious duty to assist. In North Cardiganshire, as in the county generally, lay patrons outnumbered ecclesiastical patrons but by no stretch of the imagination can they be said to have fulfilled their duties with a proper regard for the spiritual welfare of their inferiors. The advowsons of new churches were always kept within the church itself or vested in ecclesiastical persons. 26

Much more serious was the poverty due to the alienation of tithes to laymen. There was only one rectory in the deanery worth only £93: all the livings were impropriated and only one of these to an ecclesiastical corporation --- (the end result being the same, of course). The most notorious of the lay impropriators was the family of Chichester from Devonshire, who owned the tithes of no less than nine of the parishes. From these he derived £5,411 annually in tithes. The total income of the incumbents of those nine livings was £1,127 --- an average of  £125 p.a., ranging from a high of £221 to a low of £88. Most of this income came from Queen Anne's Bounty or from parliamentary grants: Chichester's contribution in fixed stipends (payable out of his those nine livings was £1,127 --- an average of  £125 p.a., ranging from a high of £221 to a low of £88. Most of this income came from Queen Anne's Bounty or from parliamentary grants: Chichester's contribution in fixed stipends (payable out of his £5,411 from tithes) amounted to not more than about £60 or £70 per annum.   27  So far as I have been able to discover J. B. S. Chichester gave not a penny to any of the work of reconstruction and renovation and repair . 28

Chichester influence on the deanery was therefore of critical importance and had maleficent effects. It was poverty caused by his depredations that was the underlying cause of the far too numerous pluralities that existed. Eight of the livings were plural livings, 29  and not until towards the end of the century had this necessary evil been removed and each parish provided with its own resident priest. It accounted also for the poor state of the fabric to which we have alluded, and ..........

................when one considers the great amount of money spent in the restorations and rebuildings we can appreciate that for this to have happened while the deanery was steadily being milked of its substance by Chichester must have involved a tremendous effort on the part of clergy and laymen. Local gentry were very generous, especially the Pryse family of Gogerddan: the Powells of Nanteos less so, perhaps: they insisted on the full market price when negotiating the transfer of the land to the Ecclesiastical Commissioners for the third St. Michael's. But the bulk of the money in the outlying parishes came by voluntary subscriptions, by grants from the Church Building Society, and from the profits of various fundraising community actions. After 1856 the raising of Church rates was no longer attempted in the deanery. 30  A few figures will show what was happening. In the deanery as a whole between 1840 and 1876 a total of £19,660 had been spent on church building and restoration, and of this sum no less than £19,170 had been raised by voluntary subscription, £285 from the Church Building Society and £200 (at Llancynfelyn) by a church rate (in 1834?) . 31  So, this poor county accomplished what was virtually a complete rebuilding and restoration programme out of its own resources, and when we consider the enormous amplitude of nonconformist places of worship going up at the same time, or themselves being rebuilt and restored, it will sufficiently be understood that my original claim about the religiosity of the county holds good.

The fact that two of the new churches were virtually erected, furnished and partially endowed by private families does not affect the argument. Llangorwen and Elerch were wholly untypical in their origin and style. They were certainly deeply untypical

The fact that two of the new churches were virtually erected, furnished and partially endowed by private families does not affect the argument. Llangorwen and Elerch were wholly untypical in their origin and style. They were certainly deeply untypical of the prevailing theological climate of the deanery. The Rev. Owain Jones has argued in his book on Isaac Williams and in his articles on Tractarianism that there was little that was accidental in the location here of these tractarian churches, but that, on the contrary, there existed a powerful tradition, albeit confined to a few families, of High Churchmanship dating from the Jacobitism of the early eighteenth century. 32  The evidence he adduces is not entirely convincing. A study of the Visitation returns for the whole century indicates that by the early nineteenth century at least (returns of 1807) institutions such as monthly communions, more than one service per Sunday, week-day services, and services (sometimes with communion) on the main festivals were pretty common. This reflected not a High Church tradition but a strong evangelical one and was probably as much a response to Methodistical demands for the regularity of the sacrament as an inbred High churchmanship. Moreover, what on the surface appear to be Tractarian innovations on deeper reflection turn out to be unconscious survivals from the Roman Catholic past. It is necessary always to remember the regularity of the sacrament as an inbred High churchmanship. Moreover, what on the surface appear to be Tractarian innovations on deeper reflection turn out to be unconscious survivals from the Roman Catholic past. It is necessary always to remember that religious development always produces its own forms of social competition, and there is no doubt that this provided a powerful motivation in the reconstruction movement. I have illustrated this theme from the history of the rebuilding of the second St. Michael's, and there is no need to amplify here. 33  Nor should one forget that once the physical presence of the Williamses and Gilbertsons had been removed................

................the churches they had built and endowed soon reverted to a more socially acceptable style of public worship. Some differences remained and traditions survived, but they were minor and quite superficial. Today, we can admire and be thankful for the buildings: but buildings alone cannot perpetuate a revolution.

We can therefore understand the true significance of the movement as a whole in the Victorian era. Mainly, I think, it was highly symptomatic of a profound change in the church's conception of itself. It started as a church in a very religious society, the causes of whose religiosity are probably to be found deep in the social changes being endured by the people as a whole, and in organized movements standing outside and often in opposition to it. It had contributed much to the religious life of the county, but the initiatives had moved elsewhere. It had been slow to analyze the nature of its role in a society which demographic and economic forces were rapidly changing, and slow to adapt even when the consequences of these changes became apparent. It ended by being a church virtually on the voluntary principle, and so far as its social role was concerned not very different from that of the chapels. This, after all, was a reflection of the deep community of the region itself. There is something slightly grotesque in the idea that a few wealthy men could come into this ancient county from outside and by introducing a new theology change its nature in a generation or so. Methodism was an indigenous thing: that was its strength, and its values were those of the people among whom it spread. In the end it is people who make theology.

But finally, it ended as a church most beautifully equipped in its fabric. We should think not only of the great architects: of Underwood, Butterfield, Ritchie and Seddon : we should think also of the common people who so readily responded to a religious ideal of decency, modesty, and quiet, assured beauty. Looking at Elerch Church who can fail to see how richly Butterfield must have responded to the genius of the place? Its harmony goes deep and there is a powerful repose in the way that it lies on the land. North Cardiganshire imposes itself on its buildings, and in the end it is people and history that remain.

IEUAN GWYNEDD JONES

Aberystwyth

 

Notes;

I N.L.W., SD/C/119. Draft consecration dated 6 October 1835.

2 On Tractarianism in Wales, see O. W. Jones, Isaac Williams and his circle (London, 1971) and the same author's article 'The Mind of Robert Raikes', journal of the Historical Society of the Church in Wales, XVIII (1968). See also D. Eifion Evans, 'Mudiad Rhydychen yng Ngogledd Sir Aberteifi', ibid., iv (1954), pp. 45f .

3 Quoted in O. W. Jones, op. cit., p. 96.

4 ibid., p. 104.

5 For details of the building and consecration of these churches see N.L.W., SD/C/150 (Llangorwen, 16 December 1841), SD/C/76 (Elerch, 29 June 1868), SD/C/11 (St. Mary's. Aberystwyth, 3 June 1873), SD/C/224 (Penrhyncoch, 14 June 1881), SD/C/8, 9, 11 (Holy Trinity Aberystwyth, 10 August 1886, 29 November 1888 and 31 May 1899).

6   Incorporated Church Building Society, Third Quarterly Report, 1850-1, pp. 11-12.

7 For example, N.L.W., SD/F/330, Llanfihangel-Geneur'-Glyn, 8 May 1884 for Vestry Minute; SD/F/450, Llanychaiarn, Vestry Minutes dated 12 December 1877; SD/F/399, Llanilar, Vestry Minute dated 8 May 1873; SD/F/380, Llangwyryfon, for taking down and entirely removing the old church.

8  David Evans, Adgofion yr Hybarch David Evans Arch-ddiacon Llanelwy (Lampeter, 1904), p. 7.

9 N.L.W., SD/C/120 P.

10  N.L.W., SD/C/13 s (d) and N.L.W., St. Michael's MSS and Documents, and 1807 Visitation Returns (Wardens') where they return that the fabric is in good repair.

11  N.L.W., SD/F/399/M (letter dated 2 April 1874).

12 N.L.W., SD/F/690. Faculty granted 28 December 1897.

13 Most of the townships into which the large parishes of Llanbadarn Fawr, Llanfihangel Geneu'r Glyn and Llanfihangel-y-Creuddyn were divided lost population during the century. Only the townships where lead-mining was an important sector in the economy showed anything like sustained increases; for example Broncastellan, Elerch, Cwm Rheidol, Melindwr, Parsel Canol, the parish of Llanafan, Llanfihangel-y-Creuddyn Uchaf, and Gwnws.

14 Royal Commission on the Church of England and other religious bodies in Wales and Monmouthshire, vol. 6, pp. 29 ff. See also N.L.W., SD/S/10/1 'Statistics of Church Work, Finance and Property for the year 1899-1900'.

15 N.L.W., SD/C/150. Consecration dated 16 December 1841. Among the inhabitants who signed the petition were Matthew Davies Williams of Cwmcynfelin and Wallog, and his son, Rev. Isaac Williams, who gave the land, part of Nantcellan Fawr farm.

16  N.L.W., SD/C/76. Consecration dated 29 June 1868. Among the petitioners were Rev. Lewis Gilbertson, Fellow of Jesus College, Oxford, of Cefn-gwyn, whose family gave the land.

17 N.L.W., SD/C/11. Consecration dated 3 June 1873.

18 N.L.W., SD/C/27. Consecration dated 15 September 1879.

19 N.L.W., SD/C/224. Consecration dated 14 June 1881.

20 N.L.W., SD/C/8-9-10. Consecration of the three main stages of building dated 10 August 1886, 29 November 1888 and 31 May 1899.

21 N.L.W., SD/C/145. Sentence of consecration dated 30 September 1890.

22 N.L.W., SD/OC/49 (Eglwys-fach, dated 27 November 1854); SD/OC/108 (Elerch, dated 14 September 1868); SD/OC/148 (Holy Trinity, dated 12 July 1877); SD/OC/163 (Penrhyncoeh, dated 10 December 1901).

23 N.L.W., SD/S/10/1. See also the series SD/DS, from which the chronology and location of the use of unconsecrated places would appear to be as follows: 1834 Rhydmeirionydd (Llanfihangel Geneu'r Glyn); 1839 Aberystwyth; 1842 Borth; 1862 Elerch; 1863 Penparcau; 1863 Penrhyncoch; 1866 Llanafan; 1870 Llanfihangel-y-Creuddyn; 1876 Borth (again); 1878 Llanychaiarn; 1879 Talybont; 1882 Commins Coch; 1822 Llanddeiniol: 1884 Llanfihangel Geneu'r Glyn.

24 Petition from Rev. D. E. Jones to the Incorporated Church Building Society, dated from Llanafan 27 December 1836, File No. 132225.

25 Seventh Report of the Medical Officer of the Privy Council, with Appendix, Parliamentary Papers, 1865, XXVI. , p. 498.

26  In 1835 the position was as follows: the Bishop exercised the patronage of 4 livings, a vicar of 1, and Brecknock Collegiate Church of 1 ; lay patrons owned the advowsons of 7 livings, and the inhabitants of a Chapelry 1 other. In 1900 the position was as follows: the Bishop was patron of 8 livings, a vicar of 1, ecclesiastical persons of 2, lay persons of 5, and the inhabitants of a chapelry of 1. Royal Commission on the Church of England, vol. 5, p. 190

27 For details of incomes, appropriations etc., consult Ecclesiastical Duties and Revenues Report, P.P., 1835, XXII, Table No. 4, which gives the values etc. as at 31 December 1831. For the ownership of tithes around mid-century see 'Tithes commuted and apportioned ... distinguishing those assigned to Clerical Appropriators ..., P.P., 1848, (298); details for all the parishes can be found in summary form in Ieuan Gwynedd Jones and David Williams, The Religious Census of 1851, A Calendar of the Returns Relating to Wales (Cardiff, 1976), passim.

28 There is evidence that he positively refused to subscribe to the repair of the parish church of Llanbadarn Fawr: see Rev. David Evans, incumbent, to the Incorporated Church Building Society dated from Llanbadarn 28 June 1837. Also, same to same, dated 12 March 1838 where he states that Chichester had not deigned to reply even though the chancel was in a bad state of decay.

29 In 1835, Chichester was the impropriator of Eglwys-fach, Llanafan a'r Trawsgoed, Llanbadarn Fawr, Llanddeiniol, Llanfihangel Geneu'r-glyn, Llanfihangel-y-Creuddyn, Llangwyryfon, Llancynfelin, Llanilar, and Llanychaearn. All these, with the exception of the first and last, were held in plurality.

30 'Return of the amount of Church Rates received and expended by Churchwardens in the years ending Easter 1832, 1839 and 1854', P.P., 1857 (Session 2), XXXII (88), and 'Return of the names of all parishes in cities or parliamentary boroughs ... in which (during the last fifteen years) Church Rates have been refused, and since that time ceased to be collected', P.P., 1856, XLVIII (319).

31 'Returns showing the number of churches ... which have been built or restored at a cost exceeding £500 since 1840', P.P., 1876, LVIII (125 and 125 I).

32 O. W. Jones, op. cit., pp. 92 ff. See also D. Eifion Evans, art. cit..

33 Ieuan Gwynedd Jones, 'Religion and Politics: the Rebuilding of St. Michael's Church Aberystwyth and its Political Consequences'. Ceredigion. Journal of the Ceredigion Antiquarian Society (1973), pp. 117-130.

---

 

JONES entries

Published on CD by Archive CD Books

This is a listing of the JONES names appearing in this clerical directory; compiled by Gareth Hicks (Dec 2006)

The place names that follow a person's given names are their  locations at that time (or last known address)
The first entry is shown in full as an example of what other data is in the actual directory entry

---

Abbreviations used;

• [D=Deacon; C=Curate/Curacy; V=Vicar/Vicarage/Vicarial; F=Formerly; p=Priest; w=with; Gl=Glebe; l-pounds; a=acre; P=Patron; TRC=Tithe Rent Charge;Dio=Diocese;
  QAB=Queen Anne's Bounty; RSO= Railway Sub Office]

 

JONES, Alexander George, Yarkhill Vicarage, Hereford.-Late Scho. of Qu. Coll. Cam. B.A. 1863, M.A. 1881. D 1867, p 1868 Heref. V. of Yarkhill, Dio. Heref. 1883. (P, D. and C. of Heref ; T.R.C. Imp. 130l, V. 220l w 10 1/2 a of Gl. in hand, value 20l; Q.A.B. 80l; Gross Inc. 330l, Net 270l and Ho ; Pop. 443.) ; F Asst. Master of Heref. Cathl. Sch. and C. of St. Jo. Bapt. Heref. 1867-69; V. of Moreton-Jeffries 1869-72; C. of Yarkhill 1869-72; V. of Ballingham w Bolstone Chap. Herefs, 1872-83.

JONES, Alexander James, Madras.	JONES, Alfred, 7, Matheson-road, West Kensington, W. and National Club, 1 Whitehall Gardens, S.W.
JONES, Alfred, St. John's Vicarage, Kenilworth.	JONES, Alfred Hawkins, Harlyn, Gery­street, Bedford
JONES, Alfred Henry, Wallsall.	JONES, Ambrose, Stannington Vicarage, Cramlington, Northumb.
JONES, Andrew Armstrong, Kilmore, Silvermines, Nenagh, Ireland.	JONES, Ansell, Trafalgar-road, Horsham.
JONES, Arthur, Winlaton Rectory, Newcastle­on-Tyne.	JONES, Arthur Emlyn, Wellington, Salop.
JONES, Arthur Henry, Sheen, Ashbourne.	JONES, A. C., Archville, Canada.
JONES, Basil Morgan, Llanfair Vicarage, Ruthin.	JONES, Benjamin, Ardwick, Manchester.
JONES, Benjamin Harris, Harbour View, Barmouth.	JONES, Bulkeley Owen, Cloisters, Ruthin.
JONES, Benn Wilkes. See Trevaldwyn.	JONES, Cecil Albert, Bassingbourne Vicarage, Royston, Herts.
JONES, Charles, 39, Greenhill-street, Greenheys, Manchester.	JONES, Charles, St. Fagan's Vicarage, Aberdare.
JONES, Charles, All Saints Vicarage, Cardiff.	JONES, Charles.-See Jones-Langston.
JONES, Charles Alfred, 2, Little Dean's Yard, Westminster, S.W.	JONES, Charles Andrew. ? [Formerly C. of W. Teignmouth 1877-82.]
JONES, Charles Earp, Port Nolloth, Cape­town.	JONES, Charles Edward, 9, De Crespigny Park, Denmark Hill, S.E.
JONES, Charles Edward Graham.-See Graham-Jones.	JONES, Charles Frederick, 3, Winchester­road, Oxford
JONES, Charles Garrett, Magdalen-Laver, Chipping-Ongar.	JONES, Charles Griffith Glynne, Glanydon, Barmouth.
JONES, Charles Lewis Morgan, Preban, Rathdrum, Co. Wicklow.	JONES, Charles Parry, Australia.
JONES, Charles William, Packenham Vicarage, Bury St. Edmunds.	JONES, Charles William. Frederick, 149, Ladbroke Grove-road, Notting Hill, W.
JONES, Charles Woodhouse, Cardiff.	JONES, Christopher Jay, Westbury Vicarage, Newnham, Gloucs.
JONES, Daniel, Lampeter.	JONES, Daniel, Henllan, Eglwyswrw, R.S.O. South Wales.
JONES, Daniel, Elan Cottage, Ystradowen, Cowbridge.	JONES, David, Abercrave, Ystradgynlais, Swansea.
JONES, David, 8, Station-terrace, Lampeter, Cardigs.	JONES, David, Llangollen.
JONES, David, Llandilofawr, Llandilo.	JONES, David, Ystalyfera, Swansea.
JONES, David, New Quay, Cardigs.	JONES, David, Bishopston Rectory, Swansea.
JONES, David, Boncath, R.S.O.	JONES, David, Brynford Rectory, Holywell.
JONES, David, Llanrhaiadr-yn-Mochnant Vicarage, Oswestry.	JONES, David, Kilgwrwg, Usk
JONES, David, Grove Mount, Davenham. Northwich.	JONES, David, Rectory, Llanfechan, R.S.O. North Wales.
JONES, David, Llangendeirne Vicarage, Kidwelly	JONES, David, Pontardawe, Swansea.
JONES, David, Alverthorpe, Wakefield.	JONES, David, Llansantffraid-Glyn-Ceiriog Vicarage, Llangollen.
JONES, David, Llansardwrn, Anglesey.	JONES, David, Newborough Rectory, Anglesey.
JONES, David, Llanenddwyn Rectory, Dyffryn, Merions.	JONES, David, Vicarage, Pwllheli
JONES, David, Llanidam, Llanfair P.G. Anglesey	JONES, David Andrew, Caldicott, Chepstow.
JONES, David Daniel, St. Paul's Vicarage, Llanelly.	JONES, David Howell, Capel-Cynon, Penrhiwlan, Llandyssil, R.S.O. South Wales.
JONES, David James, Cardiff.	JONES, David Joseph, Llanarth Vicarage, Carmarthen.
JONES, David Lewis. ? [Formerly V. of Gwyddelwern, 1829-80.]	JONES, David Lewis, Mathry Vicarage, Fishguard.
JONES, David Lloyd. -See Lloyd-Jones, David.	JONES, David Morris, Brechfa, Lampeter.
JONES, David Rice (Bleadon, Weston-super-Mare).	JONES, David Richard, The Lodge, Chirk
JONES, David Robert, Seaton, Workington, Curmb.	JONES, David Secretan, Oystermouth, Swansea.
JONES, David Sinnett, Llangaffo Gaerwen,Anglesey.	JONES, David Thomas. ? [Chap of Blyth Chap, Northumb 1872-76]
JONES, David Walter, Kilybebyll Rectory, Neath.	JONES, Denton, 3, Blomfield-terrace, Shepherd's Bush, W.
JONES, Duncan Llewelyn Davies, 9, Albion-villas, Grantham	JONES, Ebenezer, Cilcain Vicarage, Mold.
JONES, Ebenezer, Llanefydd Vicarage, Rhyl.	JONES, Ebenezer, St. Peter's, Carmarthen.
JONES, Ebenezer Humphrey, Steynton Vicarage, Milford Haven.	JONES, Edmund Carlin William Wall, Kingston Lisle, Wantage.
JONES, Edward, Caerwys Rectory, Holywell.	JONES, Edward, Dry Bank, Tonbridge.
JONES, Edward, Newcastle-Emlyn.	JONES, Edward Anwyl, Coombe, Weston super-Mare.
JONES, Edward George, Kilbrin, Mallow, Co Cork.	JONES, Edward Douglas, Havinfore House, Looe, R.S.O., Cornwall, and Junior United Service Club, Charles-street, St. James', S.W.
JONES, Edward Enoch, Shipley, Leeds.	JONES, Edward Henry, Stogumber Vicarage, Taunton.
JONES, Edward Herbert. Rolvenden Vicarage, Ashford, Kent.	JONES, Edward Mountford, Llanmerewig, Newtown, Montgoms.
JONES, Edward Rhys, Limpsfield Rectory, Red Hill	JONES, Edward Richard; Llandow, Glamorgs.
JONES, Edward Thomas, St. Dogmael's Vicarage, near Cardigan.	JONES, Edwin, 418, Oldham-road, Newton Heath, Manchester.
JONES, Enoch, Plas Maelgwyn, 30, Mostyn street, Llandudno	JONES, Evan, Strata Florida, Ystrad Meurig, R.S.O., Cardigs.
JONES, Evan, Hindolveston, East Derehann.	JONES. Evan, Llangeinwen, Dwyran, Anglesey.
JONES, Evan, Rectory, Newport, Pembs.	JONES, Evan, 324, City-road, E.C.
JONES, Evan, East Retford.	JONES, Evan. See Sinnett-Jones.
JONES, Evan Mayhew, Holywell, Flints.	JONES, Francis Innes, Nelson, N.Z.
JONES, Francis Willoughby, Dumbleton Rectory, Evesham	JONES, Frank, Forest-hill, S.E.
JONES, Frank Emlyn, Bromsgrove.	JONES, Frederick, Abergele.
JONES, Frederick Edward Lloyd, Trinity Vicarage, Halifax.	JONES, Frederick Havard, Knockholt Rectory, Sevenoaks.
JONES, Frederick Lewis, Drury Lane, Hollinwood, Lancs.	JONES, George, Dummer Rectory, Basingstoke.
JONES, George, 3, Clare-terrace, Cambridge,	JONES, George Beynon, Llangeinwen, Dwyran,. Anglesey.
JONES, George Bradley, Nuttall-terrace, Bolton-le-Moors.	JONES, George Haines, Avranches, Elm Grove, Southsea
JONES, George Herbert Daniel, 3, Clifton Park-road, Clifton, Bristol.	JONES, George Howell. Dronfield, Derbys.
JONES, George John Averay, Hereford.	JONES, George Lloyd.-See Lloyd-Jones.
JONES, George Meyrick, Wellow Vicarage, Romsey.	JONES, George William, Grammar School, Bungay.
JONES, George Wowen, Long Grove Vicarage, Ross.	JONES, Griffith, Dolgelly.
JONES, Griffith,  Mostyn Vicarage, Holywell.	JONES, Griffith, Bistre, Buckley, Flints.
JONES, Griffith Arthur, St. Mary's, Cardiff	JONES, Griffith Rees, Mountain Ash, Glamorgs.
JONES, Gustavus John, Highfield, Dartmouth. Park, Forest Hill, Kent.	JONES, Harry, Great Barton Vicarage, Bury St. Edmunds.
JONES, Henry, The Residence, Coatham, Redcar	JONES, Henry, Llanbyther, Carmarthen.
JONES; Henry, Weston Vicarage, Bicester.	JONES, Henry, Llanychan Rectory, Ruthin.
JONES, Henry, Osmotherly Vicarage, Northallerton.	JONES, Henry, Manordeifi Rectory, Boncath, R.S.O. South Wales.
JONES, Henry Charles Pryce, Diseworth Vicarage, Derby.	JONES, Henry David, Rectory, Upper St. Leonard's-on.Sea.
JONES, Henry Denson, Heeley Vicarage Sheffield.	JONES, Henry Edward Hay Carr, Lancaster.
JONES, Henry Frederick, All Saints Rectory, Dorchester, Dorset.	JONES, Henry Owen Powell.-See Powell Jones.
JONES, Henry Thompson, 48, Stockton-street, Moss Side, Manchester.	JONES, Henry William, St. Andrew's Vicarage, Ramsbottom, Manchester.
JONES, Henry Wynne, Beaumaris, Anglesey.	JONES, Herbert; Blaenpenal Tregaron, Cardigs.
JONES, Herbert, Llanfair P.G. Menai Bridge, Anglesey.	JONES, Herbert Adney Wollaston, Andevoranto, Madagascar.
JONES, Herbert Edward, 32, Palace-street, Buckingham-gate, S.W.	JONES, Herbert Walsingham, Sculthorpe Rectory, Fakenham, Norf.
JONES, Hubert Prancis, St. Thomas' Vicarage, Oxford.	JONES, Hugh, St. David's.
JONES, Hugh, Rectory, Llanrwst and St. Asaph.	JONES , Hugh.-See Holland -Howard, Hugh.
JONES, Hugh, Chirk.	JONES, Hugh Beaumont, Frisby Vicarage, Leicester.
JONES, Hugh Bethell, Brooklands Vicarage, Sale, Chesh.	JONES, Hugh Hughes, Llanidan, Anglesey.
JONES, Hugh William, Llanferres Rectory, Mold.	JONES, Isaac, Pontyberem, Llanelly.
JONES, Isaac Hughes, Nevern Vicarage, Velindre, R.S.O., Pembs.	JONES, James, Aberavon.
JONES, James, 51, Stanmore-road, Edgbaston, Birmingham.	JONES, James, Cellan Rectory, Lampeter, Cardigans.
JONES, James, Gwaenysgor Rectory, Rhyl.	JONES, James, Llawr-y-bettws, Corwen
JONES, James, Rhydymwyn, Mold.	JONES, James, Llanfihangel-ar-Arth, Llandyssil.
JONES, James Davenport, St. John's Parsonage, Pen-y-Mynydd, Mold.	JONES, James Edward, Gwaenysgor, Rhyl.
JONES, James Edward, Colebrooke Rectory, Brookboro, Co. Fermanagh	JONES, James Evans, Pendine, St. Clears, Carmarths
JONES, James Evans, Bagillt Vicarage, Holywell.	JONES, James Foster, Coelbren, Ystradgynlais, Swansea.
JONES, Jenkyn, Llanfair, Welshpool.	JONES, Joel, St. George's Vicarage, Darlaston, Wednesbury.
JONES, John, Spring Gardens, New Quay, Cardigs.	JONES, John, Abergwessin Vicarage, Garth, R.S.O. Brecons.
JONES, John, Blaenavon Vicarage, Pontypool.	JONES, John, Whickham, Gateshead.
JONES, John, Glanydon, Barmouth.	JONES, John, Henllan-Amgoed, Narberth.
JONES, John, Llandysilio Gogo, New Quay, Cardigs.	JONES, John, Greenfield, Holywell, Flints.
tJONES, John, Lanvillo Rectory, Brecon.	JONES, John, Bassaleg Vicarage, Newport, Mon.
JONES, John, Llannor, Pwllheli.	JONES, John, Ewenny, Bridgend.
JONES, John, Cerrig-y-Druidion Rectory, Corwen.	JONES, John, St. Lythan's Vicarage, near Cardiff'
JONES, John, Hardwcvg House, Brewham, Bruton.	JONES, Ven. John, Waterloo, Livermool.
JONES, John. ? [Formerly C of W Barkwith, Lincs 1870-73.]	JONES, John, Ystrad-Meurig, R.S.O. South Wales.
JONES, John, Henley Parsonage, Huddersfield.	JONES, John, Clydach, Swansea, South Wales.
JONES, John, 77, Bedford-street, E.	JONES, John, Raglan-place, Wednesbury.
JONES, John, 5, Gethin-street, Merthyr Tydvil.	JONES, John Arthur, Boroughbridge, Yorks.
JONES, John Arthur Price.-See Price Jones	JONES, John Balmer, Vicarage, St. Ives, Cornwall.
JONES, John Birch, 2, Queen's-terrace, Old Trafford, Manchester.	JONES, John Bowen, Bargoed, Cardiff.
JONES, John Bulkeley Goodman, Llangristiolus Rectory, Bangor.	JONES, John Colston, Codsall, Wolverhampton.
JONES, John Cross, Newchurch-in-Rossendale, Manchester.	JONES, John David, Vicarage, Colwyn, North Wales.
JONES, John David, Llandyfriog Vicarage, Newcastle-Emlyn.	JONES, John David, 46, South-road, Liverpool.
JONES, John David, Windhill, Leeds.	JONES, John Edward, Reynoldston, Swansea.
JONES, John Edwyn, St. Botolph's, Aldgate, E.	JONES, John Evans, Wrexham.
JONES, John Francis, Llanwonno,Pontypridd.	JONES, John Harris, Gyfillion, Pontypridd.
JONES, John Hatton, 300, Moseley road, Birmingham.	JONES, John Herbert, Waterloo, Liverpool.
JONES, John Ireland, Kurunegala, Ceylon.	JONES, John Hugh Frank Morgan.-See Morgan-Jones.
JONES, John James. ? [F C of Llangattock, Brecons 1881-83]	JONES, John Llewelyn, Moreton, Oswestry.
JONES, John Lloyd, Fishguard.	JONES, John Lloyd.-See Lloyd-Jones.
JONES, John Matthew. ? [Winnick, Northants 1883-84]	JONES, John Morgan, Abererch Vicarage, Pwllheli.
JONES, John Morlais, Owen Villa, Brynammnan, Llanelly, R.S.O	JONES, John Morris, Corwen, North Wales.
JONES, John Price, Ivington Vicarage, Leominster.	JONES, John Rees, Burghill, Hereford.
JONES, John Rees, Llansamlet, Swansea.	JONES, John Richards, St. Bride's Rectory, Newport, Mon.
JONES, John Samuel, Vicarage, Holford square, Clerkenwell, E.C.	JONES, John Samuel, Llantysilio Vicarage, Llangollen.
JONES, John Sheldon, Ipswich.	JONES, John Skinner, Heneglwys Rectory, Llangefni, Anglesey.
JONES, John Thomas, Llanidan, Anglesey.	JONES, John Thomson, Caradoc-place, Llanfairfechan, North Wales.
JONES, John Walton, Llanthewy-Skirrid Rectory, Abergavenny.	JONES, John William Wynne.-See Wynne Jones.
JONES, John Williams, Llandilo-Talybont Vicarage, Llanelly.	JONES, John Wilym, Bwlch-Gwyn, Wrexham.
JONES, Ven. John Wynne, Trevorworth Bodedern, Holyhead.	JONES, Jonas, Tullagh Glebe, Baltimore, Skibbereen, Co. Cork.
JONES, Jonathan, Alpheton Rectory, Long Melford, Suff.	JONES, Jonathan Marsden, Llangattock, Crickhowell, Brecons.
JONES, Joseph, Citadel House, Plymouth.	JONES, Joseph Frederick, Little Tintern, Chepstow.
JONES, Joshua, Bodelwyddan, St. Asaph.	JONES, Joshua. See Hughes-Games.
JONES, J. C. Lea, Grand Turk, Bahamas, W.I.	JONES, Kearney Leonard, Barriefield,Ontario, Canada.
JONES, Kenneth Linton, St. Bride's Rectory, Old Trafford, Manchester.	JONES, Lewis, Coyty, Bridgend.
JONES, Lewis, Cadoxton Vicarage, Neath	JONES, Lewis, Taffechan, Merthyr-Tydvil.
JONES, Lewis Usk, Llandough Rectory, Cardiff	JONES, Right Rev. Llewellyn. See Newfoundland.
JONES, Llewelyn Wynne, Chirk Vicarage, Ruabon.	JONES. Lloyd Timothy, St. Barnabas' House, Wellingborough.
JONES, Martin Luther, Aberdare	JONES, Maurice Wheldon, Trefeglwys Vicarage, Newtown, Montgoms.
JONES, Morgan, Llandinam, Montgoms.	JONES, Morgan, Llanover Vicarage, Abergavenny.
JONES, Morgan Lewis, Rhosmarket Vicarage, Milford Haven.	JONES, Morris, Chirk, Ruabon
JONES, Mortimer Lloyd. - See Mortimer, Mortimer Lloyd Jones.	JONES, Moses Morgan. ? [C in charge of Gooderstone, Norf  1879-80]
JONES, Neville, St. George's, Bolton-le-Moors.	JONES, Owen, Llanfair Rectory, Harlech.
JONES, Owen, Pentrevoelas, Llanrwst.	JONES, Owen Williams, Caerhun, Conway
JONES, Peter, Emsworth.	JONES, Peter, Llanddona Rectory, Beaumaris.
JONES, Peter Cooke, Hunstanworth Vicarage, Riding-Mill-on-Tyne.	JONES, Philip Ireland, Grange Park-road, Leyton, Essex, and Ridley Hall, Cambridge.
JONES, Philip Sydney Pryce, Houghton Conquest, Ampthill.	JONES, Pierce, Vicarage, Dolwyddelen, R.S.O., North Wales.
JONES, Pryce Wilson, Marcross Rectory, Bridgend.	JONES, Rees, Llansaintfraid Rectory, Corwen.
JONES, Rees, Penmaen, Blackwood, Newport, Mon.	JONES, Rice, Llanarthney, Carmarthen.
JONES, Richard, Braddan, Isle of Man.	JONES, Richard, Bryn-Eglwys, Bettws-y-Coed.
JONES, Richard, Youghal, Co. Cork.	JONES, Richard, Hall Green, Birmingham.
JONES, Richard, Darowen Rectory, Commins Coch, Montgoms.	JONES, Richard, Dowlais.
JONES, Richard, Hirnant Rectory, Llanfyllin.	JONES, Richard, Llanfrothen Rectory, Carnarvon.
JONES, Richard, Rhydycroeson Rectory, Oswestry.	JONES, Richard, Talsarnan Rectory, Merioneth.
JONES, Richard Bathoe, Roscrea, Co. Tipperary.	JONES, Richard Bowen, Killymaenllwyd, Llanfalltag, R.S.O., Carmarths.
JONES, Richard Devereux, Vicarage, Wisbech St. Mary.	JONES, Richard Evan, Llanllwchaiarn Vicarage, Newtown, Montgoms.
JONES, Richard Foulkes, Bangor.	JONES, Richard Henry, Clergy House, Settles street, Commercial-road, E.
JONES, Richard Lewis, Slaidburn Rectory, Clitheroe.	JONES, Richard Wilson, 63, Kremlin Drive, West Derby, Liverpool.
JONES, Robert, Cromford, Derbyshire.	JONES, Robert, The Valley, Anglesey.
JONES, Robert, Penisarwaen, Carnarvon.	JONES, Robert, Llanycil Rectory, Bala.
JONES, Robert Landemann, Horsington, Bath.	JONES, Ryce, Eglwysilan Vicarage, Pontypridd.
JONES, R. N., Farrnersville, Canada.	JONES, Samuel, Flemingstone Rectory, Cowbridge.
JONES, Samuel, Bodfeirig, Tregarth, near Bangor.	JONES, Samuel, Llangunnor, Carmarthen.
JONES, Samuel, Spellers, Maesteg, Glamorgs.	JONES, Samuel Flood, Cloisters, Westminster Abbey, S.W.
JONES, Samuel Rowland. -See Rowland Jones.	JONES, Samuel Wickham, New Swindon.
JONES, Spencer John, Pitminster, Taunton.	JONES, Theophilus, Bradstone Rectory, Tavistock.
JONES, Thomas, Llangelynni, Conway.	JONES, Thomas, St. Ann's, near Carmarthen.
JONES, Thomas, Eglwswrw Vicarage, R.S.O., Pembs.	JONES, Thomas. St. David's, Liverpool.
JONES, Thomas, Toowoomba, Brisbane, Australia	JONES, Thomas, Rectory, Kilgerran, R.S.O., South Wales
JONES, Thomas, Curdworth Vicarage, Birmingham.	JONES, Thomas, Gower, Swarnsea
JONES, Thomas, Llanbedr, Crickhowell, Brecons.	JONES, Thomas, Rhosllanerchrugog Vicarage, Ruabon.
JONES, Thomas, Llanengan Rectory, Pwllheli.	JONES, Thomas, Aberdare.
JONES, Thomas, Gartheli, Tregaron, R.S.O., South Wales.	JONES, Thomas, Merthyr-Cynob, Brecon.
JONES, Thomas, Llansaintfraid-yn-Mechain, Oswestry.	JONES, Thomas. ? [Bangor 1865-81]
JONES, Thomas, St. Bride's Vicarage, Bridgend.	JONES, Thomas, Vicarage, Trecastle, Brecons.
JONES, Thomas, Sporle, Swaffham, Norfolk	JONES, Thomas, Llanllwch, Carmarthen.
JONES, Thomas, Vicarage, Mold.	JONES, Thomas, Amroth, Narberth.
JONES, Thomas, Cilcennin Vicarage, Cilian Aeron, R.S.O. Cardigs.	JONES, Thomas, Macclesfield.
JONES, Thomas Absalom, Killyman, Moy, Co. Tyrone.	JONES, Ven. Thomas Bedford, Ottawa, Ontario, Canada.
JONES, Thomas Davies, Caerwent Vicarage, Chepstow.	JONES, Thomas Edwin, Llanberis, Carnarvon.
JONES, Thomas Evan, Hill Grove, Mold.	JONES, Thomas Evans, Llangerniew Rectory, Abergele
JONES, Thomas Evans, Bettws-Evan,, Newcastle-in-Emlyn.	JONES, Thomas Evans, Trofarth Vicarage, Abergele.
JONES, Thomas Henry, Ashwell Rectory, Oakham.	JONES, Thomas Hill, 313, Vauxhall Bridge road, S. W.
JONES, Thomas Hughes.-See Hughes Jones.	JONES, Thomas James, Atlow Rectory, Ashbourne
JONES, Thomas Jeffrey, Llanfair Vicarage, Welshpool	JONES, Thomas Jesse, Beaumaris.
JONES, Thomas Josiah, Tullaniskin Glebe, Coalisland, Co. Tyrone.	JONES, Thomas Lewis, Upper Bangor.
JONES, Thomas Llawddog, Coynant, Golden Grove, R.S.O. Carmarths.	JONES, Thomas Lloyd.-See Jones-Lloyd.
JONES, Thomas Lloyd.-See Lloyd-Jones.	JONES, Thomas Melville, Llanwono, Pontypridd
JONES, Thomas Roberts, Codicote Vicarage, Welwyn.	JONES, Thomas Samuel, Spring View, Irlam, Manchester.
JONES, Thomas Simpson, All Saints, Poplar, E.	JONES, Thomas Thorp Lee, Grammar School, Peel, Isle of Man
JONES, Thomas Tudno, Mount Pleasant, Liverpool.	JONES, Thomas Waldon, Macclesfield.
JONES, Thomas Walter - See Bankes-Jones	JONES, Wadsworth Everett, Tounghoo, British Burmah.
JONES, Walter, Ross, Herefs.	JONES, Walter Anthony, Pedmore Rectory, Stourbridge.
JONES, Walter Powell.-See Powell-Jones.	JONES, Walter William, Grosvenor-terrace, Harrogate.
JONES, William, Brome, Montreal.	JONES, William, Hoyland Common, Barnsley.
JONES, William, Park View House, Merthyr Tydfil.	JONES, William, Malmesbury.
JONES, William, Bettws Rectory, Corwen.	JONES, William, Sittingbourne.
JONES, William, Brymbo Vicarage, Wrexham	JONES, William, Burneside Parsonage, Kendal.
JONES, William, Kirkee.	JONES, William, Metropolitan Asylum, Caterham
JONES, William, St. Mary's Vicarage, Pembroke.	JONES, William, Newton-Nottage, Bridgend.
JONES, William, Llannon Vicarage, Llanelly.	JONES, William. Boston House, Pontdinorwic, Bangor
JONES, William, Penclawdd, Swansea.	JONES, William, Rhosymedre, Ruabon.
JONES, William, Rhymney, Newport, Mon.	JONES, William Arthur, Eglwysilios, North Wales.
JONES, Right Rev. William Basil.-See St. Davids.	JONES, William Evan, Bylchau Rectory, Denbigh.
JONES, William Evan, 15, Newry-street, Anglesey.	JONES, William Henry, Godington Rectory, Bicester.
JONES, William Henry, Skirbeck, Boston.	JONES, William Henry. See Rich-Jones.
JONES, William Hughes.-See Hughes Jones.	JONES, William John, Binchester, Bishop Auckland.
JONES, William John Webber, Piggott's Farm, Albury End, Little Hadham, Herts.	JONES, William Lewis, Billingsley, Bridgnorth
JONES, William Lloyd.-See Lloyd-Worth, William Lloyd.	JONES, William Morgan, Rectory, Mark's Tey, Essex.
JONES, William Price, Clee Rectory, Great Grimsby.	JONES, William Richard, Compton Beauchamp Rectory, Shrivenham, Berks.
JONES, William Taylor, Herne House., Cliftonville, Margate.	JONES, William Teague, Purlwell, Batley, Leeds.
JONES, William Thomas, Prestwich Rectory, Manchester.	JONES, William Vaughan, 7, Stanley-street, Wrexham.
JONES, William Watkins, 7, Blackburn-road. Rishton, Blackbburn.	JONES, Right Rev. William West.-See Capetown.
JONES, William Wynne, Blaenavon, Monmouth.	JONES, W. Adney, Antananarina, Madagascar.
JONES, W. E., Tounghoo, British Burmah.	JONES-BATEMAN, John Burleton, Sheldon Rectory, Birmingham.
JONES - LANGSTON, Charles, Beoley Vicarage, Redditch.	JONES-LLOYD (formerly JONES) Thomas, Erryrys Rectory, Mold
JONES - O'BRADY, William Marlow, Newburn, Scotwood-on-Tyne.	JONES-WILLIAMS, Thomas, Llanfaethlu Rectory, Holyhead.
JONES-WILLIAMS, William, Cowbridge, Glamorgs.

An analysis relating to extant records

 

This simplistic  (very) analysis is intended to indicate the approximate proportion of Independent chapels in Wales that have extant records deposited in public repositories - in each county.
Some of the sources used here are dated and are known to be 'out of date'   -  but are the only easily accessible sources available to me.
It will be noted that Source 1 was published in 1871+  - and will therefore not include chapels formed after that date.

As a comparison of sources, similar data has also been compiled for CGN only -  from Source 3.
Source 3 is said to include all chapels in  the Religious Census of 1851, plus any others which were included in Source1.

Conclusion

Of course, the overall figures only confirm what we all knew already, that our non-conformist ancestors didn't much believe in  preserving their records for their descendants in the role of future family historians.
The 'preservation average' is 42%, the separate counties ranging from 30% for RAD to 66% for DEN, I leave  readers to draw  their own conclusions from this disparity.

As a matter of additional interest, Source 2 has a note which says;
"During the 1980s an index was compiled ............ of all non-conformist causes which had ever existed in Wales ...................over 5500 chapels were listed but of these only 1350 had transferred their registers to a public repository".
This equates with an overall 24% preservation rate which is significantly worse than the average of 42% arrived at below for Independents - which implies that other non-conformist causes fared even worse in this regard.

The CGN based comparison of sources is close enough in terms of actual numbers, the % disparity is not really significant given the smallness of the numbers.

(Gareth Hicks - June 2008)

 

Sources

1. Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru. (History of the Welsh Independent Churches); By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
2. Nonconformist Registers of Wales, NLW 1994 - this is a county based list of chapels with extant records in the public domain
3. The Parish Churches and Nonconformist Chapels of Wales: Their Records and where to Find them; Vol. One, Cardigan - Carmarthen - Pembroke.  By B.J. Rawlins, 1987

Key to Table

1. County
2. Total number of chapels in source 1
3. Total number of Ind. chapels in source 2 with extant records
4. Percentage of chapels with extant records by comparing columns 2 & 3
5. Total number of Ind. chapels in source 3 under CGN
6. Total number of chapels in source 3 with extant records
7. Percentage  of chapels with extant records in CGN by comparing  columns 5 & 6

 

1	2	3	4	5	6	7
Sir Fon   [Anglesey]	38	14	37%
Sir Frycheiniog (Breconshire]	39	20	51%
Sir Gaernarfon   [Caernarfonshire]	83	30	36%
Sir Aberteifi [Cardiganshire]	56	22	39%	53	25	47%
Sir Gaerfyrddin [Carmarthenshire]	92	44	48%
Sir Ddynbich [Denbighshire]	44	29	66%
Sir Flint [Flintshire]	34	18	53%
Sir Forganwg [ Glamorgan]	182	62	34%
Sir Feirionydd [Merionethshire]	49	17	35%
Sir Fynwy [Monmouthshire]	65	31	48%
Sir Drefaldwyn [Montgomeryshire]	55	19	35%
Sir Benfro [Pembrokeshire]	65	32	49%
Sir Faesyfed [Radnorshire]	10	3	30%
Totals	812	341
Average			42%

 

Return to Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

---

      January                February                March
Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa
 1  2  3  4  5  6  7             1  2  3  4             1  2  3  4
 8  9 10 11 12 13 14    5  6  7  8  9 10 11    5  6  7  8  9 10 11
15 16 17 18 19 20 21   12 13 14 15 16 17 18   12 13 14 15 16 17 18
22 23 24 25 26 27 28   19 20 21 22 23 24 25   19 20 21 22 23 24 25
29 30 31               26 27 28               26 27 28 29 30 31

       April                   May                    June
Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa
                   1       1  2  3  4  5  6                1  2  3
 2  3  4  5  6  7  8    7  8  9 10 11 12 13    4  5  6  7  8  9 10
 9 10 11 12 13 14 15   14 15 16 17 18 19 20   11 12 13 14 15 16 17
16 17 18 19 20 21 22   21 22 23 24 25 26 27   18 19 20 21 22 23 24
23 24 25 26 27 28 29   28 29 30 31            25 26 27 28 29 30
30

        July                  August               September
Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa
                   1          1  2  3  4  5                   1  2
 2  3  4  5  6  7  8    6  7  8  9 10 11 12    3  4  5  6  7  8  9
 9 10 11 12 13 14 15   13 14 15 16 17 18 19   10 11 12 13 14 15 16
16 17 18 19 20 21 22   20 21 22 23 24 25 26   17 18 19 20 21 22 23
23 24 25 26 27 28 29   27 28 29 30 31         24 25 26 27 28 29 30
30 31

      October                November               December
Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa   Su Mo Tu We Th Fr Sa
 1  2  3  4  5  6  7             1  2  3  4                   1  2
 8  9 10 11 12 13 14    5  6  7  8  9 10 11    3  4  5  6  7  8  9
15 16 17 18 19 20 21   12 13 14 15 16 17 18   10 11 12 13 14 15 16
22 23 24 25 26 27 28   19 20 21 22 23 24 25   17 18 19 20 21 22 23
29 30 31               26 27 28 29 30         24 25 26 27 28 29 30
                                              31

UK and Ireland: Church History

• The GENUKI church database is being developed to help provide information about places of worship and burial grounds.
• Steve Bulman's "The Churches of Britain and Ireland" photograph collection
• Geograph British Isles - contains many church photographs amongst its ever-growing collection.
• A listing of the various County Online Parish Clerk schemes.

• Baptist Church:
  • The General Baptists and Particular Baptists came together in 1891 to form the Baptist Union of Great Britain.  Their Baptist Handbook of 1896 is available free from Internet Archive and contains, among other things, lists of officers, member churches, ministers and personal members.
  • Strict Baptist Historical Society has an online Pastor & Chapels database, library catalogue and a brief history of the church.
  • Regents Park College - Centre for Baptist History and Heritage. 
  • Baptist Historical Society - England and Wales.
• Church of England (C of E):
  • The Church of England was a key secular (as well as religious) institution until the Victorian period.  As part of local government, it was responsible for poor relief, running local charities, and even local roads and law enforcement.  As a result, the 'parish chest' contains a lot more than just the registers of christenings, marriages and burials.  Their registers also often contain records of adherents to other (non-C of E ) religions.
  • A Church Near You - a church search facility that in many cases gives maps with current Church of England parish boundaries.
  • Church of England Record Centre - "collections held at Lambeth Palace Library".
  • The Churches Conservation Trust  (formerly the Redundant Churches Fund) protects historic churches that have been made redundant but not sold off by the C of E.
  • Clergy of the Church of England - "a relational database documenting the careers of all Church of England clergymen between 1540 and 1835".
  • The Incorporated Church Building Society's archive includes over 15,000 files relating to applications by parishes for grants from the Society 1818 to 1982. Their online database lists the archive contents and provides links to online copies of plans and drawings of many of the C of E churches.  The society is now part of the National Churches Trust.  
• Congregational Church
  • Initially known as Independents, most Congregational congregations joined the Presbyterians and other denominations to form the United Reform Church in 1972 - see Wikipedia.
• Gospel Hall 
  • List of present Gospel Hall churches
• Jews - see Jewish Records
• Lutheran
  • A History of the Lutheran Church in Great Britain (archived copy) from the Trinity Lutheran Congregation website.
• Methodist Church
  • The Primitive Methodist church was an early 19th century (1807) secession from the Wesleyan Methodist church and was particularly successful in evangelising agricultural and industrial communities at open air meetings. In 1932, the Primitive, Wesleyan and the United Methodists joined together to form the Methodist Church in Britain. Their website provides a brief history of Methodism and advice on research.
  • The Methodist Church provides a list of Other Methodist websites.
  • The University of Manchester's Methodist Archives and Research Centre provides a Guide to Methodist Resources at the University of Manchester (archived copy) and an Index of Methodist Ministers and Probationers who have Died in the Work.
  • Dwight Radford's Index to Methodist Ministers (1819-1968).
  • The Wesley Historical Society offer a guide to help you search for Methodist family records and the Dictionary of Methodism which includes, among other things, brief biographical information.
  • My Methodist History, My Primitive Methodist Ancestors and My Wesleyan Methodist Ancestors are user-contributed sites to share information and research about Methodism, including some Berkshire chapels.  
  • Englesea Brook Museum of Primitive Methodism. 
  • Methodist Heritage aims to preserve historic Methodist sites and archives; their free handbook lists over 120 sites, including chapels, libraries, archives and museums.
  • The Origin and History of the Primitive Methodist Church, H. B Kendall - Vol 1 and Vol 2 are available free from eBooks.
• Presbyterian Church
  • In 1972, the Presbyterian Church joined the Congregationalists (see above) and others to form the United Reform Church. They were influenced by Calvinism which rejected bishops and believed that the church should be governed by their ministers and members.
• Roman Catholic Church
  • The TNA have a guide to researching Catholics.  
  • Brief timeline (archived copy) of the Catholic Church in England (later the UK) from the break with Rome in 1534 until emancipation in 1829.
  • Catholic Family History Society.
  • The Catholic History Website is a partnership of societies and individuals with an interest in Catholic history in the British Isles since the Reformation.
  • Catholic National Library (archived copy).
  • Archive of the Tablet - the Catholic News Weekly, founded 1840.
• Unitarians
  • Unitarian Historical Society include an online index to obituaries of Unitarian ministers, 1800-2004, and bibliography of Unitarian congregations since 1800.